چرا قرارداد غلات دریای سیاه در امنیت غذایی جهان مهم است؟

چرا قرارداد غلات دریای سیاه در امنیت غذایی جهان مهم است؟

September 12, 2023

اوکراین و روسیه دو کشوری هستند که بخش بزرگی از غلات و کودهای شیمیایی کشاورزی را به سراسر جهان ارسال می کنند. با آغاز حمله همه جانبه روسیه به اوکراین و ناامن شدن بنادر و دریاها در اثر حملات موشکی و مین گذاری، صادرات غله متوقف شد. در پی صادرات غله اوکراین، قیمت مواد غذایی در سراسر دنیا به شدت افزایش یافت و بسیاری را در معرض گرسنگی و قحطی قرار داد. برای حل این مشکل، ترکیه با کمک سازمان ملل قراردادی را به امضای دو طرف درگیر در جنگ رساند که به “قرارداد غلات دریای سیاه” معروف شد. تا انتهای این مقاله با ما باشید تا بررسی کنیم که چرا قرارداد غلات دریای سیاه در امنیت غذایی جهان مهم است و سرانجام این قرارداد به کجا رسیده است.

امنیت غذایی چیست؟

در اجلاس جهانی امنیت غذایی که با هدف تجدید میثاق جهانی برای مبارزه با گرسنگی غذایی در سال 1996 میلادی در رم، ایتالیا برگزار شد تعریف زیر برای امنیت غذایی ارائه شد:
“امنیت غذایی وقتی وجود دارد که همه انسان ها در هر زمان و مکانی، به مواد غذایی سالم، مقوی و کافی که نیازهای تغذیه ای و ترجیحات غذایی آنها را برای داشتن یک زندگی سالم و فعال برآورده می کند، دسترسی فیزیکی و اقتصادی داشته باشند.
این یک تعریف کلی و گسترده از امنیت غذایی است و به ابعاد زیر از امنیت غذایی اشاره می کند:

در دسترس بودن غذا: به این معنا که امکان تامین غذای کافی و با کیفیت برای تمامی افراد جامعه چه از طریق تولید داخلی و چه از طریق واردات وجود داشته باشد.
دسترسی اقتصادی و فیزیکی به غذا: اینکه غذای کافی در سراسر جهان وجود داشته باشد امنیت غذایی را تامین نخواهد کرد بلکه، میزان توانایی افراد در تهیه غذا نیز مهم است. دسترسی به غذا یعنی افراد حق دسترسی به منابعی که امکان دستیابی آنها به غذای کافی و سالم را فراهم می کند داشته باشند. به بیانی دیگر دسترسی به این معناست که افراد درآمد یا منابع دیگری داشته باشند که به واسطه آن بتوانند غذای کافی و مناسب را برای خود بخرند یا تولید کنند و این مهم، نیازمند آن است که سیاست های کلان تمرکز بیشتری بر درآمد، هزینه، بازار و قیمت ها داشته باشند.
مصرف غذا: عموما به این معناست که بدن چگونه از مواد مغذی مختلف در مواد غذایی بیشترین استفاده را می کند. اگر می خواهیم که افراد بتوانند از مواد غذایی مصرفی خود بیشترین مواد مغذی و انرژی کافی را دریافت کنند لازم است که از شیوه های دست تغذیه، تهیه غذا و تنوع کافی در رژیم غذایی مراقبت کنیم.
ثبات در موارد بالا در طول زمان: حتی اگر در حال حاضر امنیت غذایی دارید، اگر در دوره هایی از زندگیتان دسترسی کافی به غذای مناسب نداشته باشید همچنان شما در ناامنی غذایی قرار دارید. از عواملی که ممکن است بتواند دسترسی شما به غذا را مختل کند می توان به شرایط آب و هوایی نامساعد، بی ثباتی سیاسی و یا عوامل اقتصادی مانند بیکاری یا افزایش قیمت مواد غذایی اشاره کرد.

برای برآورده شدن امنیت غذایی، هر چهار بعد بالا بایستی به صورت همزمان برآورده شود.

نمونه هایی از ناامنی غذایی در جهان

ناامنی غذایی مساله جدیدی نیست و در طول تاریخ بشریت بارها و بارها به آن برخورده است. از مهمترین عوامل ایجاد قحطی و ناامنی غذایی که در تاریخ کم هم نبوده اند و گاهی منجر به مرگ میلیون ها نفر شده اند، خشکسالی و جنگ هستند. اما جالب است که بدانید بزرگترین قحطی ها نه ناشی از خشکسالی و جنگ بلکه نتیجه ی سیاست های اقتصادی بوده اند. از بزرگترین قحطی های تاریخ بشریت که ناشی از سیاست های غلط اقتصادی بوده است می توان به قحطی “هولودومور” اشاره کرد که ناشی از سیاست های اقتصادی اتحاد جماهیر شوروی بود و منجر به مرگ هفت تا ده میلیون نفر شد.
بنا به آمار سازمان های جهانی، گرسنگی در جهان رو به افزایش است و دلایل متعددی پشت این مساله است. کندی اقتصاد ناشی از رکود اقتصادی سال 2008، گسترش آفات و بیماری هایی مانند کرونا و فقدان سیاست های فراگیر همزمان با تغییرات شدید آب و هوایی از جمله دلایلی هستند که چرخه فقر و گرسنگی را تشدید کرده اند. از سوی دیگر نابرابری در توزیع درآمد و منابع در سراسر جهان دسترسی به غذا را در برخی مناطق به ویژه در قاره های آفریقا و آسیا به شدت تحت تاثیر قرار داده است.
از دیگر دلایل ناامنی غذایی می توان به نسبت بالای وابستگی صادرات و واردات اشاره کرد که بسیاری از کشورها را در برابر شوک های خارجی آسیب پذیر تر کرده است. در برخی از کشورها نیز میزان بدهی های خارجی آنقدر زیاد شده که از GDP کشور فراتر رفته و چشم انداز رشد را تیره و تار کرده است.

قرارداد غلات دریای سیاه و تاریخچه آن

بنا به گزارش سازمان خوار و بار و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو) اوکراین یکی از بزرگترین صادرکنندگان غلات در جهان است که سالانه بیش از 45 میلیون تن غله به بازارهای جهانی عرضه می کند. با آغاز حمله تمام عیار روسیه به اوکراین در فوریه 2022 دیای سیاه عملا در محاصره کامل قرار گرفت و بنابراین صادرات غله اوکراین به یک ششم سطح معمول کاهش یافت. قبل از جنگ اغلب غلات اوکراین در بندر اودسا نگهداری می شد و تقریبا تمام گندم، ذرت و روغن آفتابگردان این کشر از طریق بنادر دریای سیاه صادر می شد. در طول جنگ اما بسیاری از زیرساخت های این بنادر آسیب دید و برخی با مین گذاری توسط روسیه مسدود شدند و برخی دیگر تحت کنترل این کشور قرار گرفتند. در همان زمان، روسیه نیز به طور موقت صادرات غلات خود را نیز متوقف کرد و بحران را تشدید کرد. هر دو کشور روسیه و اوکراین جزو بزرگترین صادرکنندگان غله در جهان هستند و بنابراین محاصره کوریدورهای حمل غله توقف صادرات غلات از دریای سیاه منجر به افزایش قیمت مواد غذایی و خطر وقوع قحطی به ویژه در کشورهای با درآمد پایین شد.
بنا به برآوردی که انجام شده بود، 47 میلیون نفر در سراسر جهان در خطر گرسنگی ناشی از افزایش قیمت مواد غذایی قرار گرفتند. بیشترین تاثیر منفی این جنگ بر کشورهای در حال توسعه و اقتصادهای نوظهور در آفریقا، آسیا و آمریکای لاتین بود که بیشترین تکیه را بر غلات و سوخت وارداتی داشتند.
در پی این موضوع و برای حل آن، نشست هایی به میزبانی ترکیه (که حمل و نقل دریایی از طریق دریای سیاه را کنترل می کند) و با حضور دو طرف حاضر در جنگ با حمایت سازمان ملل برگزار شد. هدف از تلاش برای انجام توافق کمک به جلوگیری از قحطی با تزریق بیشتر گندم، روغن آفتابگردان، کود و سایر محصولات به بازارهای جهانی از جمله برای نیازهای بشردوستانه بود.
ابتکار حمل و نقل ایمن غلات و مواد غذایی از بنادر اوکراین در دریای سیاه که به اختصار توافقنامه غلات دریای سیاه یا قرارداد غلات دریای سیاه نامیده می شود، توافقی چهارجانبه بود که بین روسیه، اوکراین، ترکیه و سازمان ملل متحد در جریان حمله روسیه به اوکراین منعقد شد و در 22 جولای 2022 در استانبول امضا شد. این قرارداد برای 120 روز اعتبار داشت و طی این توافق، کوریدورهایی برای صادرات امن مواد غذایی و غلات از بنادر خاصی از اوکراین شامل اودسا، یوژنی و چورنومورسک دیده شده بود که می توانست از بحران غذایی جدیدی در سال 2022 جلوگیری کند. در پی امضای توافقنامه، یک مرکز هماهنگی و بازرسی مشترک با دبیری سازمان ملل متحد در استانبول نیز ایجاد شد. این مرکز که ائتلافی از کارکنان ترکیه، سازمان ملل، روسیه و اوکراین بود که بارگیری غلات از بنادر مذکور را قبل از حرکت در مسیری از پیش تعیین شده در دریای سیاه –که به شدت توسط طرفین درگیر جنگ مین گذاری شده است- به دقت زیر نظر می گرفتند. این کشتی ها پس از اینکه به تنگه بسفر در ترکیه می رسیدند توسط سازمان نظارتی مورد نظر و با حضور نمایندگان طرفین بازرسی می شدند. از سوی دیگر کشتی هایی که به اوکراین می رفتند نیز توسط همان سازمان نظارت بررسی می شدند تا از عدم حمل سلاح توسط آنها اطمینان حاصل شود.

قرارداد غلات دریای سیاه

توافقنامه غلات دریای سیاه که اولین توافق بین طرف های درگیر جنگ روسیه و اوکراین بود در 22 جولای سال 2022 در قصر دولما باغچه استانبول در ترکیه امضا شد. اگرچه این توافقنامه یک توافق مستقیم بین روسیه و اوکراین نبود و اوکراین و روسیه هر کدام به طور جداگانه قرارداد یکسانی را با ترکیه و سازمان ملل متحد امضا کردند. بنا به متن توافقنامه، ایجاد ناوبری امن برای صادرات غلات، مواد غذایی و کودهای کشاورزی برای طرفین قرارداد ضروری شد. توافق بر این مبنا بود که کشتی های تجاری حامل غلات و کودهای مربوطه از طریق کوریدورهای دریایی مین زدایی شده در امنیت کامل حرکت کنند و محموله کشتی ها توسط ترکیه بازرسی شود. به طور همزمان توافق دیگری بین روسیه و سازمان ملل متحد انجام شد که بنا به آن صادرات بدون مانع مواد غذایی، کود و مواد خام روسیه تسهیل می شد.

پس از امضای توافقنامه

پس از امضای توافق غلات دریای سیاه، قیمت غلات در جهان با 23% کاهش به قیمت قبل از جنگ برگشت و خطر وقوع یک بحران غذایی جهانی را کاهش داد اما، این توافقنامه برای ادامه حیات خود مشکلاتی نیز داشت. دقیقا یکروز پس از امضای توافقنامه در خبرها آمد که روسیه بندر اودسا که پورت اصلی صادرات غلات اوکراین بود را مورد حمله موشکی قرار داده است. اگرچه روسیه ادعا می کرد که یک کشتی حامل ادوات جنگی را مرود هدف قرار داده اما، این حمله منجر به عدم تمایل شرکت های بیمه به بیمه کردن کشتی های حامل غلات شد. بریتانیا به حل مساله بیمه کمک کرد و در یکم ماه آگوست 2022 اولین کشتی حامل غلات اوکراین را ترک کرد. تا 26 آگوست حدود یک میلیون تن غله از بنادر دریای سیاه در اوکراین به اقصی نقاط دنیا صادر شده بود. تا اواسط جولای 2023 (یعنی تقریبا یکسال پس از امضای توافق) بیش از 1100 سفر دریایی موفقیت آمیز بنادر اوکراین را به سایر بنادر دنیا ترک کردند و 33 میلیون تن غلات و سایر محصولات کشاورزی را به 40 کشور در دنیا رساندند. بنا به اعلام سازمان نظارت مشترک در ترکیه بیش از نیمی از این مقدار غله به کشورهای در حال توسعه و کشورهایی که در برنامه غذایی سازمان ملل متحد قرار دارند ارسال شد. ذخایر غله اوکراین توانست نقش مستقیمی را در کاهش بحران جهانی غذا ایجاد کند و برنامه جهانی غذای سازمان ملل بیش از 725200 تن غلات اوکراین را برای رفع گرسنگی به سراسر جهان از جمله افغانستان، اتیوپی، کنیا، سومالی، سودان و یمن ارسال کرد و کمیته نجات بین‌المللی، قرارداد غلات دریای سیاه را “راه نجاتی برای 79 کشور و 349 میلیون نفر در خط مقدم ناامنی غذایی” خواند.
لازم به ذکر است که در مجموع، 25% از کل غلات صادراتی به چین و 44% دیگر به کشورهای توسعه یافته صادر شد.

واکنش ها به امضای توافقنامه

در مراسم امضای توافقنامه در ترکیه، آنتونیو گوترش رییس سازمان ملل گفت که این توافق چشمه امید است و برای کشورهای درحال توسعه ی در آستانه ورشکستگی و آسیب پذیرترین افرادی که در معرض خطر قحطی هستند سر منشا آسودگی خاطر است. اردوغان رییس جمهور ترکیه نیز خاطرنشان کرد که افتتاح کریدور غلات در دریای سیاه نشان داده که امکان حل مناقشه ی اوکراین و روسیه از طریق مذاکره وجود دارد.

خروج روسیه از توافق

پس از امضای توافقنامه که در ابتدا به مدت چهار ماه اعتبار داشت، این توافقنامه 120 روز دیگر یعنی تا 18 مارس 2023 تمدید شد. روسیه مدت ها بود که ادعا می کرد شرایط تمدید توافقنامه برآورده نشده است و نسبت به خروج از توافق تهدید میکرد؛ از جمله روسیه ظاهرا معترض بود که چرا غلات بیشتر به کشورهای توسعه یافته می رود و از کشورهای فقیر سر در نمی آورد اگرچه، مقصد غلات موضوعی نبود که در توافقنامه به آن اشاره شده باشد.
در زمان تلاش برای تمدید دوباره ی توافقنامه، روسیه به منع صادرات خود اعتراض کرد و اعلام کرد تنها در صورتی با تمدید توافقنامه موافقت خواهد کرد که از منع صادرات ادوات کشاورزی، دارایی ها و حساب های بلوکه شده شرکت های روسی درگیر در صادرات مواد غذایی و کود و عدم فعالیت خط لوله آمونیاک اودسا-توگلیاتی که ادعا می کرد در اثر تحریم های غرب است، رفع انسداد شود. از طرفی غرب ادعا می کرد که انسداد صادرات غلات روسیه نه در اثر تحریم ها بلکه به دلیل عدم تمایل شرکت های بیمه برای بیمه کردن محموله های دریایی این کشور است چرا که، صادر کنندگان روسی در حوزه های مورد نظر از تحریم ها معاف هستند . در نهایت در پایان ماه مارس توافق مجددا تمدید شد اما روسیه ادعا کرد که توافقنامه غلات دریای سیاه برای 60 روز و اوکراین ادعا کرد که توافقنامه برای 120 روز تمدید شده است. در اواسط ماه می توافق برای بار سوم و به مدت 60 روز تمدید و در 18 جولای 2023 منقضی شد اما روسیه دیگر توافق را تمدید نکرد. کرملین در پی خروج از توافقنامه اعلام کرد که ملزومات این توافقنامه اجرا نشده و بخش هایی از قرارداد که مربوط به روسیه است تا کنون اجرایی نشده است و بنابراین توافقنامه دیگر اعتبار ندارد.

واکنش ها به خروج روسیه از قرارداد غلات دریای سیاه

در پی خروج یکطرفه روسیه از قرارداد غلات دریای سیاه، سازمان ملل از این موضوع ابراز نگرانی کرد و خاطر نشان کرد که خروج پوتین از توافقنامه می تواند بحران غذایی را عمیق تر کند لذا، این سازمان تلاش های خود برای تسهیل دسترسی به بازارهای جهانی برای محصولات کشاورزی و کودهای شیمیایی روسیه و اوکراین را ادامه خواهد داد.
در روزهای پس از خروج از توافقنامه، روسیه تاسیسات ذخیره سازی و بارگیری غلات اوکراین در بنادری که سابقا تحت حفاظت این توافقناامه قرار داشت را مورد هدف حملات موشکی و پهبادی قرار داد. روسیه همچنین نسبت به ورود کشتی ها به آبهای اوکراین اعم از جنگی و غیر جنگی هشدار داد.
پس از خروج روسیه از توافق، کشورهای زیادی از جمله چین، رهبران آفریقایی و پاپ فرانسیس از روسیه خواستند که اجازه صدور غلات اوکراین را صادر کند.
در واشنگتن، کاخ سفید گفت که تعلیق این توافقنامه توسط روسیه «امنیت غذایی را بدتر کرده و به میلیون‌ها نفر آسیب خواهد رساند. آنتونی بلینکن وزیر امورخارجه ایالات متحده خروج روسیه را غیر معقول خواند و سفیر آمریکا در سازمان ملل روسیه را به گروگان گرفتن انسانیت متهم کرد.
روسیه نیز تاکید کرد که در صورت برآورده شدن خواسته هایش “فورا” به توافق برخواهد گشت. یکی از مهمترین خواسته های ترکیه اتصال مجدد بانک کشاورزی روسیه به سوئیفت بود که در اثر تهاجم این کشور به اوکراین اتحادیه اروپا اتصال آن به سوئیفت را قطع کرد.
پوتین قبلاً وعده داده بود که در صورت شکست قرارداد غلات، مسکو غلات را به صورت رایگان به کشورهای آفریقایی که به آن نیاز دارند عرضه خواهد کرد که احتمالا منظور روسیه حجمی از غلات بود که تحت برنامه جهانی غذای سازمان ملل به کشورهای آفریقایی اعطا می شود و در حدود یک میلیون تن است که نسبت به کل تولیدات روسیه مقدار بسیار کمی است.

وضعیت صادرات غلات پس از خروج روسیه از قرارداد

اگرچه روسیه از قرارداد غلات دریای سیاه خارج شده و قیمت گندم در اثر از بین رفت 60 هزار تن گندم در پی حمله روسیه افزایش یافت اما، هنوز هم بازارها باور ندارند که این خروج طولانی مدت بوده و غلات درون مرزهای روسیه و اوکراین گیر کنند. پس از خروج روسیه، اوکراین شروع به صحبت با شرکت های بیمه کرد که محموله های دریایی غلات خود را بیمه کند و برای انجام اینکار، یک صندوق بیمه به ارزش 547 میلیون دلار ایجاد کرده است. بیمه نامه های خطر جنگ باید هر هفت روز یکبار برای کشتی ها تمدید شود که هزاران دلار هزینه دارد.
از طرفی و با توجه به اینکه روسیه قبلا هم بنادر و انبار غلات اوکراین را هدف حملات موشکی خود قرار داده است لذا، نگرانی ها بابت امنیت بنادر بالاست بنابراین، حق بیمه ها افزایش یافته و شرکت های کشتیرانی تمایلی به ارسال کشتی های خود به منطقه جنگی آن هم بدون موافقت روسیه ندارند.

صادرات غله اوکراین از طریق اتحادیه اروپا

از زمان شروع جنگ، اوکراین حجم قابل توجهی از غله خود را از طریق اروپای شرقی صادر کرده اگرچه، چالش های لجستیکی زیادی وجود داشته است. نگرانی دیگر از سمت کشاورزان کشورهای اروپای شرقی است که معتقدند ورود غلات اوکراین به این کشورها باعث شده که کارخانجات تولید خوراک مواد اولیه خود را از محصولات اوکراینی تامین کنند و تولیدات آنها روی دستشان بماند.
برای حل این مشکل اتحادیه اروپا به پنج کشور بلغارستان، لهستان، مجارستان، رومانی و اسلواکی اجازه داده که خرید و فروش محلی غله اوکراین را ممنوع کنند.
همچنین انتظار می‌رود تابستان امسال در شرق اتحادیه اروپا برداشت‌های بیشتری صورت گیرد و بنادر کلیدی مانند کنستانتا در رومانی، برای رسیدگی به حجم غلاتی که احتمالاً دریافت خواهند کرد با مشکل مواجه شوند که خود می تواند منجر به ازدحام و تاخیر در حمل و نقل ‌شود.
ترکیه نیز می تواند بدون اجازه روسیه غلات را به خارج از اوکراین هدایت کند اما، این به مبارزه طلبیدن روسیه و اقدامی پر خطر است.
اکنون کارشناسان معتقدند که کاهش صادرات منجر به افزایش ذخایر اوکراین شده و باعث خواهد شد که کشاورزان میزان کشت خود را برای سال 2024 کاهش دهند. روسیه نیز ممکن است برای تامین مخارج خود در جنگ مالیات بر گندم صادراتی را افزایش دهد و کمبود کودهای شیمیایی روسیه در بازارهای جهانی نیز تشدید خواهد شد.
اکنون باید دید که دنیا در قبال درخواست های پوتین چه راهی را خواهد یافت و آیا قرارداد غلات دریای سیاه بار دیگر از سر گرفته خواهد شد یا خیر.

نتیجه گیری

پس از حمله همه جانبه روسیه به اوکراین و از دست رفتن امنیت بنادر در اثر حملات موشکی، صادرات غله و کودهای کشاورزی روسیه و اوکراین به شدت کاهش یافت تا جایی که، در اثر این کمبودها قیمت غلات در سراسر جهان به شدت بالا رفت.
این افزایش قیمت غلات منجر به افزایش خطر گرسنگی و تهدید امنیت غذایی به ویژه در کشورهای فقیر آفریقایی و آسیایی شد.
در پی افزایش نگرانی های ناشی از تشدید بحران غذایی جهانی، ترکیه با مشارکت سازمان ملل و حضور طرفین درگیر در جنگ قراردادی را به امضای روسیه و اوکراین رسانید که به قرارداد غلات دریای سیاه معروف شد.
قرارداد یک کوریدور امن برای حرکت کشتی های حامل غلات از بنادر اوکراین به تنگه بسفر در ترکیه را تضمین و تامین میکرد تا غلات این دو کشور بتواند به بازارهای جهانی راه یابد.
با اجرای قرارداد قیمت غلات در جهان به طرز چشمگیری کاهش یافت هر چند که روسیه، ضمن اعتراضات مستمر مبنی بر عدم رعایت مفاد توافقنامه توسط کشورهای غربی، بیش از یکسال در این توافق نماند و در جولای 2023 به طور یکطرفه از قرارداد خارج شد.