تاریخچه بورس در ایران
January 28, 2023
بورس در ایران؛ با قدمتی تقریبا 50 ساله
با تاسیس اولین بورس جهان در آمستردام هلند، روند شکل‌گیری این بازار مالی مهم در کشورهای دیگر سرعت گرفت. این بازار مالی در ایران روند متفاوتی را طی کرده است و عوامل گوناگونی در شکل‌گیری و رشد آن نقش داشته‌اند. بورس در ایران که تقریبا نیم قرن قدمت دارد، یکی از مهم‌ترین بازارهای مالی در ایران است که سرمایه‌گذاران و شرکت‌های مختلفی برای افزایش سرمایه خود در آن سهم دارند. در این مطلب به تاریخچه بورس در ایران و عوامل موثر بر سیر شکل‌گیری این بازار بزرگ مالی می‌پردازیم.
فهرست مطالب
پهلوی اول؛ آغازگر تاریخچه بورس در ایران
مطالعات اولیه برای شکل‌گیری بورس در ایران در زمان حکوت رضاشاه پهلوی و در سال 1315 آغاز شد. در این سال فردی بلژیکی به نام «ران لوترفلد» که در دربار ایران کار می‌کرد، با تهیه اساسنامه داخلی بورس و شروع معاملات در ایران، آن را به مسئولان ایرانی ارائه کرد. از سوی دیگر یک گروه کارشناسی در بانک ملی نیز همزمان با لوترفلد به مطالعه موضوع پرداختند و گزارش مفصلی را در سال 1317 ارائه دادند. این گزارش درباره جزئیات مربوط به تشکیل بورس اوراق بهادار بود. اما با توجه به شروع جنگ‌جهانی دوم و اتفاقات داخلی ایران در آن سال، این موضوع به تعویق افتاد و تا 25 سال موضوع بررسی و تاسیس بورس در ایران پیگیری نشد.
پهلوی دوم؛ اولین جرقه‌های تشکیل بورس در ایران
پس از کودتای 28 مرداد 1332 آرامشی نسبی بر شرایط ایران حاکم شد. در این سال برای بررسی شرایط بازار ایران اتاق بازرگانی، بانک مرکزی، اتاق صنعت و معدن و وزارت بازرگانی ایجاد شدند. این کمیسیون فعالیت خود را از سال 1333 آغاز کرد و پس از مطالعات بسیار، پس از جنگ جهانی دوم و در سال 1341 پروژه تاسیس بورس دوباره کلید خورد. تا این که این گروه در سال 1345 پس از بررسی‌های مختلف و مطالعه روند شکل‌گیری بورس در جهان، موافقت اولیه تاسیس بورس سهام را اعلام کرد. زمستان همین سال برای مشارکت راه‌اندازی بورس در ایران، هیاتی تخصصی از بورس بروکسل به ایران آمدند اما باز هم اتفاقی رخ نداد.
فعالیت رسمی بورس در ایران به بهمن 1346 برمی‌گردد
یکسال بعد از ابلاغ قانون تشکیل بورس اوراق بهادار، این بورس در تهران، روی سهام بانک توسعه صنعت و معدن که در آن زمان بزرگ‌ترین مجتمع واحدهای تولیدی و اقتصادی را در اختیار داشت، چند معامله انجام داد. شرکت نفت پارس، اوراق قرضه دولتی، اسناد خزانه، اوراق قرضه سازمان گسترش مالکیت صنعتی و اوراق قرضه عباس آباد، شرکت‌هایی بودند که در بورس تهران معامله انجام دادند. به این ترتیب تاریخچه بورس در ایران از بهمن 1346 به‌طور رسمی آغاز شد. این دوره که به دوران نخست تاریخچه بورس ایران معروف است، تا سال 1357 ادامه داشت.
در این زمان دلیل گسترش فعالیت بازار بورس اوراق بهادار، قوانین و مقررات دولتی بود که از جمله آن‌ها می‌توان موارد زیر را نام برد:
- تصویب قانون معافیت‌های مالیاتی برای شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار در سال 1354
- تصویب قانون گسترش مالکیت سهام واحدهای تولیدی که به موجب آن موسسات دولتی و خصوصی موظف شدند به ترتیب 94 و 49 درصد سهام خود را در آن عرضه کنند
تاریخچه بورس در ایران پس از انقلاب اسلامی
پس از انقلاب اسلامی بورس در ایران با چالش‌هایی جدی مواجه شد. وقوع جنگ ایران و عراق و شرایط نابه‌سامانی که ایران در آن سال‌ها داشت، مشکلات بزرگی را برای بورس و سهامداران آن به‌وجود آورد. ادغام بانک‌ها و شرکت‌های بیمه و تصویب قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران، باعث شد تعداد شرکت‌های فهرست‌شده در بورس از 105 شرکت فعال در سال 1357 به 56 شرکت در پایان سال 1368 برسد. از نظر تاریخی بازه 1358 تا 1367 را دوره دوم تحول بورس ایران می‌دانند.
تا قبل از انقلاب اسلامی و طی 11 سال (از سال 1346 تا 1357) تعداد شرکت‌ها و بانک‌های فهرست‌شده در بورس، از 6 بنگاه اقتصادی با 2/6 میلیارد ریال سرمایه در سال 1346 به 105 بنگاه با بیش از 230 میلیارد ریال سرمایه در انتهای سال 57 رسیده بود. در سال‌های ابتدای انقلاب اسلامی، بازار بورس در ایران رشد چشمگیری نداشت. در این دوره موقعیت بورس به شدت ضعیف بود تا این که رویدادهایی باعث نخستین تحولات در این بازار بزرگ مالی در ایران شدند. یکی از این رویدادها، تصویب لایحه قانون اداره امور بانک‌ها در تاریخ 17 خرداد 1358 توسط شورای انقلاب بود که باعث شد 36 بانک تجاری و تخصصی کشور در چهارچوب 6 بانک تجاری و 3 بانک تخصصی، ملی شوند.
تاثیر دهه 60 بر روند تحول تاریخچه بورس در ایران و آغاز دوره سوم
بین سال‌های 1358 تا 1367 بی‌اعتمادی به دولت و وضعیت بد مالی که شرکت‌ها داشتند، اعتماد به بورس را از بین برد و این بازار بزرگ مالی با کاهش معاملات مواجه شد. تا جایی که بورس چندین بار تا مرز تعطیلی پیش رفت. یکی از بدترین سال‌های بورس در ایران در دهه 60 سال 1361 بود. افزایش تنش‌ها در جنگ ایران و عراق، ملی شدن صنعت کشور، خروج برخی از بنگاه‌های اقتصادی به دلیل ملاحظات دینی و ربا شناخته‌شدن فعالیت آن‌ها، بازار بورس در ایران را متوقف کرد. عدم عرضه سهام و پایین بودن قیمت پیشنهادی خریداران باعث شد بورس ایران در این دوره با رکود بسیار شدیدی روبه‌رو شود.
در سال‌های پایانی جنگ ایران و عراق و با آغاز دوره سازندگی شرایط داخلی ایران نسبتا تثبیت شد. سال 1367 روند تحول تاریخچه بورس در ایران شکل جدیدی به خود گرفت. در این سال با رشد حجم معاملات، روند عرضه و تقاضا افزایش بسیار خوبی داشت. این رشد به دلیل تصویب قانون «برنامه پنج سال اول» بود که در آن سال تصویت شد. تعداد شرکت‌های فهرست‌شده در بورس ایران از 56 شرکت در سال 1367 به 249 شرکت در سال 75 افزایش یافت. با این وجود بورس در ایران تا سال 1375 روند ثابتی را طی کرد و تحول خاصی را شاهد نبود.
توسعه بورس در دهه 70 دوره تحول تاریخی بورس ایران
با پایان جنگ تحمیلی و نیاز کشور به توسعه منابع اقتصادی و افزایش گردش مالی، سیاست‌های دولت مبنی بر گسترش بازار سرمایه در سال 1368 سبب تحول در تاریخچه بازار بورس در ایران شد. این روند در دهه 70 به اوج خود رسید. در تاریخچه بورس در ایران دهه هفتاد بازه زمانی مهمی است. سال 70 سال پر رونقی برای سرمایه‌گذاران بورس بود. افزایش بالای حجم و ارزش معاملات بازار در این دهه شکل گرفت. 29 شرکت جدید به شرکت‌های فهرست‌شده اضافه شدند و عرضه سهام به‌صورت فراگیر در تمام کشور صورت می‌گرفت.
ارزش معاملات در این سال نسبت به سال قبل با افزایش 6 برابری به میزان 637 درصد تعداد سهام معامله‌شده با رشدی 3 برابری با 369 درصد روند خوبی را در بازار سرمایه ایران سپری کرد. سال 71 اما با کاهش رشد سهام روبه‌رو شد. سال 1372 بورس مجدد روندی صعودی را طی کرد و ارزش معاملات برای نخستین بار در طول تاریخ بورس در این سال از مرز 515 میلیارد ریال گذشت.
از مهم‌ترین رویدادهای موثر بر تحول تاریخچه بازار بورس در ایران، تاسیس شرکت‌های سرمایه‌گذاری سهامی عام در سال 1374 بود. از وقایع دیگر سال 1374 افزایش سرمایه‌گذاری در بخش دولتی بود که بر رشد بورس تاثیر به‌سزایی داشت. در این سال ارزش معاملات به بیش از 1880 میلیارد ریال رسید. سال 1379 سال درخشانی در پرونده بورس تهران بود. در این سال بازدهی بورس به 86/59 درصد رسید که در مقایسه با سایر فرصت‌های سرمایه‌گذاری و تورم 6/12 درصدی در این سال بسیار شایان توجه بود.
سال‌های آغازین دهه 80؛ شروعی برای معاملات نوین بورسی در ایران
در اویل دهه 80 تا ابتدای سال ابتدای سال 1383 افزایش چشمگیر تعداد شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس و افزایش حجم فعالیت در بورس تهران، نوید دوره‌ای جدید و شکوفایی این بازار مالی را به سهامداران می‌داد. تعداد بنگاه‌های اقتصادی پذیرفته‌شده در بورس تهران تا سال 1383 از 56 شرکت به 422 شرکت افزایش یافته بود. در این دوره، دولت در راستای گسترش بازار بورس اوراق بهادار قوانینی را وضع کرد، که باعث رشد چشمگیری در حجم معاملات شد.
این قوانین عبارت بودند از:
- تبصره 35 قانون بودجه سال 1378 کل کشور که در آن به وظیفه دولت نسبت به تعیین تکلیف همه شرکت‌های بخشی دولتی از راه، واگذاری و فروش سهام به بخش‌های خصوصی و تعاونی و همچنین از طریق ادغام اشاره شد
- ماده 94 قانون برنامه سوم توسعه 1379 تا 1383 که بر اساس آن شورای بورس مکلف شد تا کارهای لازم را برای ایجاد شبکه رایانه‌ای بازار سرمایه ایران انجام دهد. هدف از این این قانون انجام گرفتن داد و ستد الکترونیک اوراق بهادار در سطوح ملی و پوشش دادن خدمات اطلاع رسانی در سطح ملی و بین‌المللی بود.
- بر اساس ماده 95 برنامه سوم توسعه، شورای بورس مجاز شد تا بورس‌های منطقه‌ای را در سطح کشور راه‌اندازی کند و راهکارهای لازم را برای قابل معامله‌شدن دیگر ابزارهای مالی در بورس اوراق بهادار فراهم کند
سال 1383؛ آغاز دوره چهارم تحول تاریخچه بورس در ایران
پس از تصویب قانون بازار اوراق بهادار، بورس در ایران روند جدیدی را آغاز کرد. با این که پیش از تصویب این قانون بازار بورس در 1383، بورس، روند روبه‌رشدی را طی می‌کرد، اما در اول آذر 1384 با تصویب قانون بازار اوراق بهادار نواقص موجود در قانون اولیه بورس از بین رفت. این اقدام باعث توسعه گسترده بورس در ایران شد. بر اساس این قانون، دو بخش نظارتی و عملیاتی بورس از هم تفکیک شدند و سازمان بورس و اوراق بهادار به عنوان نهاد نظارتی بازار سرمایه تشکیل شد. این دهه با ایجاد پلتفرم‌های معاملات آنلاین نقش مهمی را در روند شکل‌گیری نوین تاریخچه بازار بورس در ایران ایفا کرد. راه‌اندازی سامانه معاملات آنلاین در سال 1389 باعث افزایش ارزش معاملات و گستردگی معاملات شد.
از جمله مهم‌ترین اقدامات این دوره برای تحول بورس در ایران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تصویب قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران (۱/۹/۱۳۸۴)
- تشکیل شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه
- تشکیل بورس اوراق بهادار تهران (شرکت سهامی عام)
- تشکیل سازمان بورس و اوراق بهادار
- تشکیل شورای عالی بورس و اوراق بهادار
بورس‌های ایران؛ عاملی برای تحول تاریخی این بازار مهم سرمایه
برای آن که با سیر تحولی تاریخچه بازار بورس در ایران آشنا شویم، باید از بورس‌های ایران شناخت کافی داشته باشیم. این بورس‌ها که همگی تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار ایران فعالیت می‌کنند، هر کدام به نوعی باعث تحول تاریخی این بازار بزرگ سرمایه در ایران شده‌اند.
بورس اوراق بهادار تهران
فعالیت بورس اوراق بهادار تهران به 15 بهمن 1346 برمی‌گردد، اما زمان تاسیس شرکت بورس اوراق بهادار تهران در سال 1385 بود. در این بورس سهام شرکت‌ها و سایر اوراق بهادار مانند اوراق مشارکت خرید و فروش می‌شود. بیش از 300 شرکت در 40 صنعت مختلف از طریق بورس اوراق بهادار تهران در بازار سرمایه ایران فعالیت دارند. تعداد 106 کارگزاری نیز تحت نظارت این شرکت فعالیت می‌کنند. بورس اوراق بهادار تهران مهم‌ترین بورس در تحول تاریخچه بورس در ایران است.
از وظایف این بورس می‌توان موارد زیر را نام برد:
- تعیین شرایط عضویت، پذیرش متقاضیان، وضع و اجرای ضوابط حرفه‌ای و انظباطی و نظارت بر فعالیت اعضا
- تشکیل، سازماندهی و اداره بورس اوراق بهادار
- نظارت بر حسن انجام معاملات و فعالیت ناشران
- تهیه، جمع‌آوری، پردازش و انتشار اطلاعات مربوط به سفارش‌ها و معاملات
- پذیرش اوراق بهادار مطابق قوانین و مقررات
فراهم کردن شرایط عادلانه برای دسترسی اعضا به منظور انجام معاملات
فرابورس ایران
فرابورس (Over The Counter) به معاملاتی که خارج از بازار بورس انجام می‌گیرد، فرابورس می‌گویند. در این گونه معاملات هیچ نظارتی از جانب سازمان بورس وجود ندارد و معاملات مستقیما بین دو طرف معامله انجام می‌شود. این بورس در مقابل معاملات بورسی قرار می‌گیرد و در پذیرش شرکت‌ها با بورس متفاوت است. فرابورس در سال 1387 تحت عنوان شرکت فرابورس ایران تاسیس شد و فعالیت رسمی خود را از سال 1388 آغاز کرد. این شرکت با اهدافی که داشت نقش مهمی در تاریخچه بورس در ایران ایفا کرد و توانست سهولت در پذیرش و انجام اوراق بهادار را ممکن سازد. فرابورس از بازارهای متنوعی تشکیل شده است که هرکدام وظیفه ویژه‌ای را بر عهده دارند.
بازارهای فرابورس عبارتند از:
- بازار اول
- بازار دوم
- بازار سوم (عرضه یکجا)
- بازار ابزارهای نوین مالی
- بازار پایه زرد
- بازار پایه نارنجی
- بازار پایه قرمز
- بازار مشتقه
- بازار شرکت‌های کوچک و متوسط
بورس کالای ایران
وظیفه داد و ستد انواع محصولات صنعتی و کشاورزی در ایران بر عهده بورس کالای ایران (Iran Mercantile Exchange) است. تاریخچه این بورس به شهریور 1382 برمی‌گردد. زمانی که نیاز به ایجاد بازاری شفاف برای تسهیل معاملات و کشف قیمت کالاهای اساسی در کشور حس شد. دولت و مجلس وقت در آن زمان برای ایجاد واسطه‌ای برای مکانیزم عرضه و تقاضا، ایجاد ابزارهای مدیریت ریسک قیمت و تامین مالی بازار کالایی، تشکیل بورس کالای ایران را در برنامه اجرایی خود قرار دادند. بر همین اساس سازمان کارگزاران بورس فلزات تهران به عنوان اولین بورس کالای کشور فعالیت خود را آغاز کرد و پس از آن نیز سازمان کارگزان بورس کشاوری در شهریور 1383 تاسیس شد.
این دو سازمان با تصمیم شورای عالی بورس، در یکدیگر ادغام شدند و در مهرماه 1386 با عنوان بورس کالای ایران شروع به فعالیت کردند. تاسیس بوری کالای ایران تحولی بزرگ در تاریخچه بورس در ایران از نظر خرید و فروش محصولات صنعتی و کشاورزی بود.
بورس انرژی ایران
از بازارهای مالی جدید ایران می‌توان بورس انرژی را نام برد. این بورس یکی از بازارهای بورس ایران است که برای انجام معاملات حامل‌های انرژی فعالیت می‌کند. لزوم ایجاد بازاری جدید در بخش صنعت برق و جلوگیری از تعداد زیاد بازارها دغدغه اصلی وزارت نیرو بود. به همین دلیل بورس برق برای این اهداف تاسیس شد. پس از این که پروژه بورس نفت ایران با شکست مواجه شد، بورس برق با ادغام پروژه بورس نفت که هیچگاه به نتیجه نرسید، شرکت بورس انرژی ایران را در 26 دی ماه 1391 تاسیس کرد.
رکوردهای بورس ایران در تاریخچه نیم قرن اخیر این بازار مالی
بازار بورس ایران از زمان تاسیس تا به امروز، همواره دست‌خوش تغییر و تحولاتی بوده که روند این بازار مالی به آن‌ها بستگی داشته است. با این حال آگاهی از برخی از رکورهای مثبت و منفی این بازار مالی شناخت بیشتری از تاریخچه بازار بورس در ایران در اختیار ما قرار می‌دهد. در ادامه به برخی از مهم‌ترین روادیدی که در تاریخ بورس ایران باعث صعود یا سقوط شدید قیمت شدند، اشاره می‌کنیم.
یکشنبه سیاه
در تاریخ تقریبا 50 ساله بورس ایران، بی‌سابقه‌ترین سقوط شاخص بورس در روز یکشنبه 22/10/1392 به ثبت رسید. این سقوط منجر به بازگشت بازار به محدوده 85 هزار واحدی شد. در آن روز ارزش معاملات 856 میلیارد تومان بود و شاخص در محدوده 85404 قرار گرفت. تصمیم دولت در خصوص مهار نقدینگی، افزایش نرخ خوراک واحدهای پتروشیمی، افزایش نرخ سود بانکی از مهم‌ترین دلایل این اتفاق تاریخی بازار بورس ایران بودند.
دوشنبه سیاه
یکی دیگر از روزهای سیاه بازار بورس ایران در تاریخ دوشنبه 20 مرداد 1399 اتفاق افتاد. در این روز در حالی که شاخص بورس از عدد 2 میلیون واحد گذر کرده بود، ناگهان ریزش کرد و تا تاریخ 8 مهر 1399 میزان 25 درصد از ارزش خود را از دست داد. این در حالی بود که سهام برخی از شرکت‌ها تا حدود 70 درصد با افت قیمت مواجه شد. در این روز شاخص بورس حمایت 1میلیون و 500 هزار را از دست داد. دوشنبه سیاه از این نظر در تاریخچه بورس در ایران مهم است که اعتماد قشر زیادی از مردم نسبت به بورس از بین رفت.
رکورد بیشترین نزول شاخص؛ از رویدادهای منفی تاریخچه بورس در ایران
در بازار بورس نزول شاخص اتفاق عجیبی نیست. اما این اتفاق به‌صورت خیلی شدید بسیاری از پیش‌بینی‌ها را از بین می‌برد. رکورد نزول شاخص در بازار ایران در تاریخ 12 اسفند 1393 با افت شدید 3590 واحدی با بازگشایی چند نماد پالایشی شکسته شد. یکی از دلایل این اتفاق، منفی شدن سهم‌های بزرگ بانکی و پتروشیمی در بازار بود که باعث شد اکثر سهام بازار در این روز با افت 5- درصدی مواجه شوند.
رکورد بیشترین افزایش شاخص
یکی از مهم‌ترین جهش‌ها در روند معاملات بورس به روز اعلام توافق اولیه برجام میان ایران و گروه 1+5 برمی‌گردد. در 16 فروردین 1394 رکورد افزایش شاخص با صعود شدید 2435 واحدی شاخص بازار سرمایه شکسته شد. اتفاق تاریخی دیگر در روز 20 اردیبهشت 99 رقم خورد که شاخص کل بورس با افزایش تقریبا 5/4 درصدی رکورد تاریخی جدیدی را در تاریخچه بورس در ایران ثبت کرد. از دلایل رونق بازار سرمایه و استقبال مردم از بورس در سال ۹۹، عرضه سهام شرکت‌های دولتی توسط دولت، آزادسازی سهام عدالت و عدم جذابیت بازارهای موازی همچون ارز، طلا، مسکن و … بود.
رکورد بیشترین حجم تقاضا در تاریخ بورس ایران
یکی از روزهای مهم برای بورس ایران روز 22 اردیبهشت 99 بود. در این روز نماد شرکت خودروسازی ساپیا با صف خرید 13 میلیاردی بازگشایی شد. نماد این شرکت خودروسازی که دو ماه عرضه نمی‌شد، با عرضه مجدد روند بازار سرمایه را تغییر داد. تاثیر این حجم تقاضا به‌گونه‌ای بود که وضعیت بازار بورس ایران در مدت سه روز به وضعیت قرمز درآمد. صف خرید ۱۳ میلیاردی نماد شرکت سایپا در تاریخ بورس ایران بی‌سابقه بوده و این صف به علت ناآشنا بودن تازه واردان بورسی با وضعیت معاملات شکل گرفت.
برای سرمایه‌گذاری در بورس ایران باید با تاریخچه این بازار آشنا باشید
بیشتر سهامدارانی که در بورس ایران سرمایه‌گذاری کرده‌اند، می‌دانند که این بازار مالی در ایران غیرقابل پیش‌بینی است. شرایط اقتصادی نابه‌سامان و تحولات سیاسی و اجتماعی شدیدی که در سالیان اخیر در ایران رقم خورده است، روند بازار بورس را با تغییرات زیادی مواجه می‌کند. به همین دلیل کسانی که قصد سرمایه‌گذاری در بورس را دارند، با آگاهی از تاریخچه آن و شناخت عوامل تاثیرگذار بر روی این بازار مالی، دید وسیع‌تری برای سرمایه‌گذاری پیدا می‌کنند.
مطالب متنوعی درباره تاریخچه بورس در ایران وجود دارند که شما را از سیر تاریخی این بازار مالی آگاه می‌کنند. ما در بروکر آرون گروپس نیز برای افزایش آگاهی شما نسبت به این بازار مالی تلاش می‌کنیم. آرون گروپس یکی از برترین بروکرهای بازارهای مالی بورس، ارزهای دیجیتال و فارکس است که خدمات متنوعی را به سرمایه‌گذاران ارائه می‌دهد. برای بهره‌مندی از خدمات آرون گروپس می‌توانید یکی از انواع حساب‌های معاملاتی را در این بروکر ایجاد کنید.
کپی لینک
کپی شد!
