جنگ روسیه و اوکراین نقطه عطفی در راهبرد انرژی اروپا بود. اتحادیه اروپا که پیش‌تر به طور گسترده‌ای به واردات گاز از روسیه وابسته بود، ناگهان با بحرانی ژئوپلیتیکی و انرژی‌محور مواجه شد که ساختار تأمین انرژی آن را به چالش کشید. در واکنش، اروپا به سمت منابع جایگزین، به ویژه گاز طبیعی مایع (LNG) از آمریکا و قطر، تغییر مسیر داد و تلاش کرد امنیت انرژی خود را با تنوع‌بخشی، ذخایر استراتژیک و انرژی‌های تجدیدپذیر بازتعریف کند.
اکنون، با تشدید تنش‌ها میان ایران و اسرائیل و احتمال اختلال در تنگه هرمز یکی از گلوگاه‌های حیاتی صادرات انرژی جهان، این پرسش به شدت مطرح است:
آیا اروپا پس از عبور از بحران اوکراین، برای یک شوک دیگر در بازار انرژی، آن هم در دل خاورمیانه، آماده است؟
تجربه اروپا از بحران انرژی در جنگ اوکراین
بر اساس منبع رسمی شورای اتحادیه اروپا، پس از تهاجم روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، اروپا با یکی از شدیدترین بحران‌های انرژی تاریخ خود مواجه شد. روسیه که پیش‌تر حدود ۴۵٪ گاز وارداتی اتحادیه اروپا را تأمین می‌کرد، به سرعت جریان گاز به اروپا را کاهش داد و در برخی موارد به طور کامل متوقف کرد. این اقدام به وضوح تلاشی برای استفاده از انرژی به عنوان ابزار فشار ژئوپلیتیکی بود.
چگونه روسیه گاز را به سلاح ژئوپلیتیکی تبدیل کرد؟
پس از آغاز جنگ اوکراین، روسیه از صادرات گاز طبیعی به عنوان ابزاری برای اعمال فشار سیاسی و اقتصادی بر اروپا استفاده کرد. این اقدام، نوعی «سلاح‌سازی انرژی» محسوب می‌شود که پیامدهای گسترده‌ای بر بازارهای انرژی و اتحاد ژئوپلیتیکی اروپا داشت.
ابزارها و روش‌های اصلی روسیه برای سلاح‌سازی انرژی عبارتند از:
- کاهش هدفمند عرضه گاز از طریق خطوط لوله
روسیه به طور سیستماتیک جریان گاز به اروپا را از مسیرهای کلیدی مانند خط لوله نورد استریم 1 (Nord Stream 1) کاهش داد یا متوقف کرد. این اقدامات همزمان با تصمیمات سیاسی اروپا درباره تحریم روسیه رخ دادند و به نوعی پاسخ متقابل مسکو محسوب می‌شدند.
منبع: ScienceDirect, 2024
- قطع صادرات از مسیر اوکراین
در پایان ۲۰۲۴، روسیه اعلام کرد که قرارداد ترانزیت گاز از طریق اوکراین را تمدید نخواهد کرد؛ اقدامی که به ویژه کشورهای اروپای شرقی مانند اسلواکی، مجارستان و اتریش را نگران کرد. زیرا این مسیر، یکی از آخرین خطوط فعال صادرات گاز روسیه به اتحادیه اروپا بود.
منبع: Euractiv, 2024
- افزایش عدم‌قطعیت و جنگ روانی در بازار انرژی
روسیه از طریق ایجاد ابهام در زمان‌بندی و میزان ارسال گاز، موجب بی‌ثباتی در بازار و افزایش قیمت شد. این مسئله به ویژه در زمستان‌های سرد، ابزاری موثر برای ایجاد فشار سیاسی بر دولت‌های اروپایی شد.
منبع: wiiw Report, 2024
تغییر مسیر واردات انرژی اروپا از گاز طبیعی به گاز مایع (LNG)
تهاجم نظامی روسیه به اوکراین نقطه عطفی در سیاست انرژی اروپا بود، اما با کاهش یا توقف تدریجی صادرات گاز خط لوله از روسیه، اروپا به سرعت مسیر واردات خود را به سمت گاز طبیعی مایع شده (LNG) تغییر داد.
اما چرا اروپا به سمت واردات LNG رفت؟ به دلیل:
- فروپاشی اعتماد به عرضه پایدار روسیه
اروپا دریافت که نمی‌تواند امنیت انرژی خود را به کشوری گره بزند که از انرژی به عنوان ابزار ژئوپلیتیکی استفاده می‌کند. - انعطاف‌پذیری بیشتر در واردات LNG
برخلاف گاز خط لوله، LNG را می‌توان از کشورهای مختلف دریافت کرد و از طریق پایانه‌های مختلف وارد کرد. - تشکیل برنامه REPowerEU
این برنامه در می ۲۰۲۲ با هدف کاهش ۶۶ درصدی واردات گاز روسیه در همان سال و قطع کامل تا ۲۰۲۷ تدوین شد.
نقش آمریکا و قطر در تأمین LNG برای اروپا
پس از فروپاشی اعتماد اروپا به گاز روسی، ایالات متحده آمریکا و قطر به دو ستون اصلی تأمین گاز مایع (LNG) برای قاره اروپا تبدیل شدند. اما آنچه در نگاه اول به عنوان “نجات انرژی اروپا” تلقی می‌شود، در واقع بازتعریف وابستگی انرژی اروپا از شرق (روسیه) به غرب (آمریکا) است و این موضوع به شکلی هدفمند و راهبردی از سوی ایالات متحده پیش برده شده است. در ادامه، به تفکیک نقش آمریکا و قطر در شکل‌دهی به ساختار جدید تأمین گاز مایع اروپا را بررسی می‌کنیم.
آمریکا؛ از تأمین‌کننده جایگزین تا بازیگر انحصاری در بازار گاز مایع
بر اساس گزارش بانک ING و تحلیل‌های American Security Project، ایالات متحده از سال ۲۰۲۲ با افزایش ظرفیت صادرات LNG و ارسال سریع محموله‌ها به اروپا، به بزرگ‌ترین صادرکننده گاز مایع جهان و اصلی‌ترین تأمین کننده اروپا تبدیل شد:
- در سال ۲۰۲۳، ۴۰٪ از کل واردات LNG اروپا از آمریکا تأمین شد.
- اکنون بسیاری از پایانه‌های LNG اروپا به ویژه در آلمان، هلند، فرانسه و اسپانیا به واردات از آمریکا وابسته هستند.
- آمریکا قراردادهای بلند مدت با شرکت‌های اروپایی امضا کرده است که وابستگی استراتژیک بلند مدت ایجاد می‌کند.
این رویکرد، بخشی از راهبرد انرژی آمریکاست تا هم نفوذ روسیه را کاهش دهد و هم نقش کلیدی خود در امنیت انرژی اروپا را نهادینه کند. منبع
قطر؛ تقویت جایگاه جهانی و روابط انرژی با اروپا
قطر به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان گاز جهان، نقش مهمی در تنوع‌بخشی به تأمین LNG اروپا دارد. این کشور با هدف افزایش صادرات سالانه از ۷۷ به ۱۲۶ میلیون تن تا سال ۲۰۲۷، قراردادهایی بلندمدت با شرکت‌های اروپایی مانند TotalEnergies و Eni امضا کرده است. گرچه قطر معمولا بر توافق‌های بلند مدت تأکید دارد، اما برای پاسخ به نیاز فوری اروپا، در برخی موارد انعطاف‌پذیری بیشتری نشان داده است.
وابستگی فعلی اروپا به گاز مایع (LNG) و مسیرهای تامین
پس از آغاز جنگ روسیه و اوکراین، اروپا به سرعت ساختار تأمین انرژی خود را بازنگری کرد. در نتیجه کاهش شدید واردات گاز از طریق خطوط لوله روسی، گاز مایع (LNG) اکنون به یکی از ارکان اصلی امنیت انرژی اروپا تبدیل شده است. این تغییر راهبردی، باعث افزایش وابستگی اروپا به واردات LNG از مسیرهای دریایی و کشورهای صادرکننده غیرروسی شده است.
کشورهای صادرکننده اصلی گاز مایع (LNG) به اروپا در سال ۲۰۲۵
بر پایه داده‌های رسمی و پیش‌بینی نهادهای بین‌المللی، سه کشور آمریکا، قطر و روسیه (با وجود تحریم‌ها)، در سال ۲۰۲۵ همچنان اصلی‌ترین صادرکنندگان LNG به اروپا خواهند بود. با این حال، ترکیب و سهم آنها نسبت به پیش از جنگ اوکراین تغییرات معناداری داشته است.
1. ایالات متحده آمریکا | تأمین‌کننده اول
طبق گزارش شورای اتحادیه اروپا، آمریکا در سال‌های اخیر به بزرگ‌ترین صادرکننده LNG به اتحادیه اروپا تبدیل شده است. در سال ۲۰۲۴، بیش از ۴۰٪ LNG وارداتی اروپا از آمریکا تأمین شده و این روند در ۲۰۲۵ نیز ادامه خواهد داشت. (منبع)
2. قطر | شریک استراتژیک دوم
قطر با افزایش ظرفیت صادرات از ۷۷ به ۱۲۶ میلیون تن تا ۲۰۲۷، جایگاه دوم را در بین صادرکنندگان به اروپا حفظ کرده است. بسیاری از قراردادهای بلندمدت جدید اروپایی‌ها با شرکت‌های قطری امضا شده‌اند. (منبع)
3. روسیه | سهم محدود اما همچنان حاضر
با وجود تحریم‌های گسترده اتحادیه اروپا علیه صادرات انرژی روسیه، این کشور هنوز کاملا از بازار گاز اروپا حذف نشده است. اگر چه جریان گاز از طریق خطوط لوله تقریبا به طور کامل متوقف شده، اما صادرات گاز مایع (LNG) روسیه، هرچند با سهمی به مراتب کمتر و در قالبی غیررسمی یا از مسیرهای جایگزین، همچنان ادامه دارد. (منبع)
کشورهای دیگر با سهم‌های کمتر
- نیجریه
- الجزایر
- نروژ (عمدتا از طریق خط لوله، اما بخشی از LNG نیز صادر می‌شود)
- ترینیداد و توباگو
- موزامبیک (در حال افزایش سهم خود)
مسیرهای ترانزیتی حیاتی و نقش تنگه هرمز
در ساختار جدید واردات گاز اروپا، مسیرهای دریایی انتقال LNG به اندازه منبع آن اهمیت پیدا کرده‌اند. برخلاف گاز خط لوله که از مسیرهای مشخص و محدود عبور می‌کند، LNG از طریق کشتی‌های مخصوص (تانکرهای گاز مایع) از بنادر صادراتی کشورهای مختلف به پایانه‌های دریافتی در اروپا منتقل می‌شود. این وابستگی شدید به مسیرهای دریایی، اروپا را در برابر اختلال‌های ژئوپلیتیکی آسیب‌پذیر کرده است.
برای آشنایی با اهمیت این موضوع، در ادامه مسیرهای ترانزیتی کلیدی LNG و کشورهای مرتبط با هر مسیر را معرفی می‌کنیم.
نقش تنگه هرمز
تنگه هرمز، باریکه‌ای آبی میان ایران و عمان، یکی از حیاتی‌ترین مسیرهای ترانزیت انرژی در جهان است. این تنگه، نه تنها برای کشورهای صادرکننده انرژی در خلیج فارس اهمیت دارد، بلکه نقش تعیین کننده‌ای در امنیت انرژی اروپا و ثبات بازار جهانی نفت و گاز ایفا می‌کند.
علاوه بر تنگه هرمز، مسیرهای دریایی مهم واردات LNG به اروپا عبارتند از:
- اقیانوس اطلس: برای انتقال LNG از آمریکا به کشورهای اروپای غربی مانند آلمان، هلند و فرانسه؛
- دریای کارائیب و غرب آفریقا: برای واردات از نیجریه و ترینیداد و توباگو؛
- اقیانوس هند: برای ارسال محموله‌های LNG از موزامبیک به اروپا.
این مسیرها با ایجاد تنوع جغرافیایی در زنجیره تأمین، به اروپا کمک می‌کنند تا ریسک وابستگی به یک منطقه خاص را کاهش دهد.
جایگاه گاز مایع (LNG) در سبد انرژی اروپا پس از تحریم روسیه
پس از تحریم گاز روسیه، گاز مایع (LNG) به ستون اصلی سبد انرژی اروپا تبدیل شده است. با کاهش شدید واردات از خطوط لوله روسی، اتحادیه اروپا به طور فزاینده‌ای به واردات LNG از آمریکا، قطر و سایر کشورها روی آورده است.
بر اساس داده‌های شورای اتحادیه اروپا، سهم LNG در تأمین گاز اروپا از حدود ۲۰٪ پیش از جنگ اوکراین به بیش از ۴۰٪ در سال ۲۰۲۴ رسیده و روند صعودی آن ادامه دارد.
در ژوئن ۲۰۲۵، اتحادیه اروپا اعلام کرد تا پایان ۲۰۲۷، تمام واردات گاز و LNG از روسیه را ممنوع خواهد کرد که نشان‌دهنده وابستگی استراتژیک اروپا به LNG در دوران گذار انرژی است.
همچنین، کمیسیون اروپا با توسعه پایانه‌های LNG، قراردادهای بلندمدت و زیرساخت‌های ذخیره‌سازی، تلاش دارد این منبع را به عنوان جایگزینی پایدار در سبد انرژی تثبیت کند.
منابع: Reuters | EU Council Infographic | EU Commission
تنگه هرمز و نقش حیاتی آن در صادرات انرژی جهانی
تنگه هرمز یکی از مهم‌ترین گلوگاه‌های انرژی جهان است که روزانه میلیون‌ها بشکه نفت و بخش قابل توجهی از LNG جهان از آن عبور می‌کند. این تنگه مسیر اصلی صادرات انرژی کشورهای خلیج فارس، به ویژه قطر، به بازارهای جهانی است. اختلال در این مسیر می‌تواند به سرعت بازارهای جهانی انرژی را تحت تأثیر قرار دهد.
چند درصد از LNG و نفت جهان از تنگه هرمز عبور می‌کند؟
طبق داده‌های رسمی اداره اطلاعات انرژی آمریکا (EIA) و منابع دیگر:
- روزانه حدود ۲۰ میلیون بشکه نفت خام و میعانات تقریبا معادل ۳۰٪ از کل تجارت جهانی نفت از این تنگه عبور می‌کند.
- حدود ۲۰٪ از کل صادرات جهانی گاز طبیعی مایع (LNG)، به ویژه از کشورهایی مانند قطر و امارات نیز از طریق این مسیر انجام می‌شود.
اروپا بخش قابل‌توجهی از واردات LNG خود را از قطر دریافت می‌کند که مستقیما به عبور ایمن از تنگه هرمز وابسته است.
سناریوهای بسته شدن تنگه هرمز؛ واقعیت یا تهدید روانی؟
در پی حملات اسرائیل به ایران و احتمال واکنش نظامی تهران، نگرانی‌ها در مورد انسداد یا اخلال در تردد کشتی‌های حامل انرژی در تنگه هرمز افزایش یافته است. (Anadolu Agency)
ایران بارها تهدید کرده در صورت تهدید امنیت ملی خود یا تحریم‌های شدید، ممکن است عبور کشتی‌ها از تنگه را مسدود کند. در چنین سناریویی، صادرات انرژی از قطر و سایر کشورهای خلیج فارس به اروپا و آسیا ممکن است به شدت مختل شود.
اگرچه چنین تهدیدی می‌تواند صادرات انرژی از کشورهای مهمی چون قطر و امارات را مختل کند، اما بسیاری از تحلیلگران آن را بیشتر ابزاری برای جنگ روانی و اعمال فشار سیاسی می‌دانند تا یک سناریوی محتمل اجرایی؛ چرا که انسداد کامل تنگه، پیامدهای اقتصادی سنگینی برای خود ایران نیز دارد و احتمال واکنش سریع نظامی بین‌المللی را به دنبال خواهد داشت.
واکنش احتمالی بازار انرژی جهانی به انسداد تنگه
اگر تنگه هرمز به طور کامل یا موقت بسته شود، بازار انرژی جهانی بلافاصله دچار شوک شدید خواهد شد. طبق تحلیل‌های CNN و Euronews، انسداد این تنگه می‌تواند:
- قیمت نفت خام را تا بیش از ۱۰۰ دلار در هر بشکه بالا ببرد؛
- باعث افزایش قیمت گاز طبیعی مایع (LNG) در بازارهای اروپا و آسیا شود؛
- ناپایداری گسترده در بازارهای مالی جهانی ایجاد کند؛
- فشار مضاعفی بر کشورهای وارد کننده انرژی از جمله اتحادیه اروپا وارد کند؛
- و در صورت طولانی شدن، باعث رکود اقتصادی در برخی اقتصادهای شکننده شود.
بر اساس Economic Times، حتی تهدید به انسداد نیز می‌تواند اثر روانی فوری بر بازار بگذارد. پالایشگاه‌ها، شرکت‌های کشتیرانی و دولت‌ها مجبور خواهند شد به سرعت به منابع جایگزین روی بیاورند یا از ذخایر استراتژیک استفاده کنند. این واکنش‌ها می‌تواند نوسان قیمت‌ها را تشدید کند و بازار را وارد دوره‌ای از بی‌ثباتی کند.
در مجموع، تنگه هرمز به قدری برای زنجیره تأمین انرژی حیاتی است که هرگونه اختلال در آن، بلافاصله به افزایش شدید قیمت‌ها و عدم اطمینان در سطح جهانی منجر می‌شود.
آیا اروپا برای یک بحران انرژی دیگر آماده است؟
اروپا پس از شوک انرژی ناشی از جنگ اوکراین، گام‌های مهمی برای تقویت امنیت انرژی خود برداشته است و اکنون به مراتب آماده‌تر از گذشته با تهدیدهای جدید، از جمله تنش در خاورمیانه، مواجه می‌شود. طبق گزارش The Guardian، اتحادیه اروپا به طور قطعی اعلام کرده که «هیچگاه به گاز روسیه باز نخواهد گشت» و بر پایه همین سیاست، سرمایه‌گذاری سنگینی در تنوع‌بخشی به منابع، واردات LNG و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر انجام داده است.
بر اساس نقشه راه اتحادیه اروپا که در CE Energy News منتشر شده، ذخایر استراتژیک گاز برای زمستان‌های آتی تقویت شده و ظرفیت ذخیره‌سازی کشورهای عضو، به سطح بالایی رسیده است. همچنین Kyiv Independent گزارش داده که زیرساخت‌های جدید دریافت LNG، از جمله پایانه‌های شناور و شبکه‌های توزیع، اکنون در بیشتر کشورهای اروپایی فعال هستند.
با وجود این، نگرانی‌هایی وجود دارد:
به ویژه اگر تنش ایران و اسرائیل منجر به انسداد تنگه هرمز شود، دسترسی اروپا به LNG قطر ممکن است محدود گردد. همان‌طور که در Euronews آمده، هرگونه درگیری گسترده در منطقه می‌تواند باز هم بازار انرژی را بی‌ثبات کند.
ذخایر استراتژیک گاز در اروپا در سال ۲۰۲۵
در سال ۲۰۲۵، اروپا با درس گرفتن از بحران انرژی ۲۰۲۲، سطح ذخایر استراتژیک گاز خود را به بالاترین میزان تاریخی رسانده است. طبق گزارش Reuters، ظرفیت ذخایر گاز در کشورهای عضو اتحادیه اروپا در آوریل ۲۰۲۵ حدود ۶۵٪ پر شده و تا پاییز انتظار می‌رود به ۹۰٪ یا بیشتر برسد، رقمی که برای گذر از زمستان بدون بحران کافی تلقی می‌شود.
وب‌سایت IOGP Europe نیز تأیید می‌کند که کشورهای آلمان، فرانسه، ایتالیا، هلند و اتریش بیشترین ظرفیت ذخیره‌سازی را در اختیار دارند و بخش زیادی از پایانه‌های جدید LNG با این زیرساخت‌ها توسعه یافته‌اند.
در تحلیل InHedge، اروپا نه تنها بر افزایش ظرفیت فیزیکی تمرکز کرده، بلکه سیاست‌های هوشمندانه‌ای مانند الزام ذخیره‌سازی حداقلی تا پیش از فصل زمستان، مدیریت تقاضا در اوج مصرف و همکاری فرامرزی در انتقال گاز میان کشورها را اجرا کرده است.
نقش انرژی‌های تجدیدپذیر در کاهش آسیب‌پذیری
انرژی‌های تجدیدپذیر در سال‌های اخیر به طور فزاینده‌ای به سپر استراتژیک اروپا در برابر بحران‌های انرژی تبدیل شده‌اند. پس از شوک ناشی از جنگ اوکراین و تهدیدهای ژئوپلیتیکی در خاورمیانه، اتحادیه اروپا به این نتیجه رسید که تنها راه کاهش واقعی وابستگی، سرمایه‌گذاری گسترده بر انرژی پاک داخلی و وارداتی است.
طبق گزارش Nature Communications, 2025، یکی از راهبردهای کلیدی، واردات انرژی تجدیدپذیر از مناطق با منابع غنی مانند شمال آفریقا و خاورمیانه است که می‌تواند امنیت عرضه را تقویت کند، بدون اینکه بار اضافی بر زمین‌های قابل استفاده در اروپا وارد کند.
سازمان محیط‌زیست اروپا (EEA) نیز تأکید دارد که افزایش سهم خورشیدی، بادی و هیدروژنی، نه تنها انتشار گازهای گلخانه‌ای را کاهش می‌دهد، بلکه باعث تنوع منابع انرژی، افزایش خودکفایی و کاهش شوک‌پذیری در برابر اختلالات جهانی می‌شود.
همچنین، مقاله‌ای در مجله Renewable Energy Focus توسط Springer در سال ۲۰۲۵ نشان می‌دهد که انرژی‌های تجدیدپذیر، به ویژه در صورتی که شبکه‌های هوشمند و سیستم‌های ذخیره‌سازی توسعه یابند، می‌توانند تا ۳۰٪ از نیاز انرژی اروپا در سناریوهای بحران واردات را پوشش دهند.
تدابیر احتمالی اتحادیه اروپا در مواجهه با تنش‌های خاورمیانه
با تشدید تنش‌ها در خاورمیانه، اتحادیه اروپا به دنبال تدابیر فوری برای حفظ امنیت انرژی خود است. بر اساس گزارش Brussels Signal، کمیسیون اروپا در حال بازنگری فوری در راهبرد انرژی خود است تا وابستگی به مسیرهای پرریسک مانند تنگه هرمز را کاهش دهد.
مهم‌ترین تدابیر پیشنهادی و در دست اجرا شامل موارد زیر است:
- افزایش واردات LNG از منابع مطمئن‌تر مانند آمریکا و نروژ، به ویژه از طریق قراردادهای اضطراری و کوتاه‌مدت؛
- افزایش ظرفیت ذخایر استراتژیک گاز برای ایجاد حاشیه امن در زمستان‌های آتی؛
- تسریع در سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر و پروژه‌های واردات برق سبز از شمال آفریقا؛
- تقویت زیرساخت‌های ترانزیت داخلی اروپا برای تسهیل انتقال گاز میان کشورهای عضو، در صورت بحران منطقه‌ای؛
- فعال‌سازی مکانیسم‌های بازار مانند محدودسازی قیمت و تنظیم تقاضا برای جلوگیری از افزایش شدید قیمت انرژی.
در همین راستا، به گفته MSN News، کمیسیون اروپا علاوه بر حذف گاز روسیه، اکنون به دنبال کاهش وابستگی به هر نوع منبع پرریسک ژئوپلیتیکی از جمله کشورهای خاورمیانه است.
نتیجه‌گیری
اروپا در سال ۲۰۲۵ بدون تردید نسبت به گذشته، آماده‌تر و منسجم‌تر با بحران‌های انرژی روبه‌رو می‌شود. زیرساخت‌های LNG گسترش یافته، ذخایر گاز تقویت شده و تمرکز بر انرژی‌های تجدیدپذیر جدی‌تر شده است. اما تهدید انسداد تنگه هرمز، که مسیر حیاتی صادرات انرژی از خلیج فارس است، همچنان یادآور یک واقعیت مهم است: وابستگی ساختاری به منابع خارجی و مسیرهای ژئوپلیتیکی همچنان یک نقطه ضعف راهبردی برای اروپاست.
در چنین شرایطی، تنها راه کاهش آسیب‌پذیری، تداوم تنوع‌بخشی، توسعه خودکفایی انرژی و اتخاذ سیاست‌های واکنش سریع در برابر بحران‌های بین‌المللی خواهد بود. جنگ اوکراین آغاز بیداری اروپا بود؛ شاید تنش خاورمیانه آزمون دوم و سخت‌تری برای سنجش تاب‌آوری این بیداری باشد.
