در دنیای پویای بازارهای مالی، آگاهی از میزان ریسک نه تنها یک انتخاب هوشمندانه، بلکه ضرورتی انکارناپذیر است. یکی از شناخته‌شده‌ترین و کاربردی‌ترین ابزارها برای سنجش و مدیریت این ریسک، ارزش در معرض ریسک (VaR) است. شاخصی که با تبدیل پیچیدگی نوسانات بازار به یک عدد ساده و قابل درک، به سرمایه‌گذاران و مدیران کمک می‌کند تا بدانند در بدترین شرایط، تا چه حد ممکن است سرمایه آنها در معرض زیان قرار گیرد.
اگر می‌خواهید بدانید چطور می‌توان با یک ابزار آماری ساده، تصمیم‌های مالی هوشمندانه‌تری گرفت، ادامه این مطلب را از دست ندهید.
- ارزش در معرض ریسک (VaR) با یک عدد مشخص، حداکثر زیان احتمالی را در یک سطح اطمینان و بازه زمانی مشخص نشان می‌دهد.
- به دلیل پذیرش گسترده توسط نهادهای نظارتی و موسسات مالی، ارزش در معرض ریسک (VaR) به یک زبان مشترک برای بیان و مقایسه ریسک در بازارهای جهانی تبدیل شده است.
- محدودیت کلیدی ارزش در معرض ریسک (VaR) این است که فراتر از نقطه برش تعیین‌شده را پیش‌بینی نمی‌کند و ممکن است شدت زیان‌های نادر را نادیده بگیرد.
ارزش در معرض ریسک (VaR) چیست و چه کاربردی دارد؟
همانطور که در Investopedia آمده است، ارزش در معرض ریسک (Value at Risk) یا Var، یک معیار آماری است که برای اندازه‌گیری حداکثر زیان احتمالی یک سرمایه‌گذاری معین، کل پورتفو یا شرکت در یک بازه زمانی مشخص و با سطح اطمینان معین استفاده می‌شود. به عبارت دیگر، VaR نشان می‌دهد که با چه احتمالی، زیان یک سرمایه‌گذاری از مقدار مشخصی فراتر نخواهد رفت.
VaR بیشتر بر ریسک سیستماتیک تمرکز دارد، زیرا این ابزار برای اندازه‌گیری ریسک کلی بازار و نوسانات مربوط به آن طراحی شده است.
به کمک ارزش در معرض ریسک (VaR)، مدیران شرکت‌های سرمایه‌گذاری و سرمایه‌گذاران متوجه می‌شوند تا چه حد در معرض ریسک از دست دادن سرمایه قرار دارند و برای اجتناب از این ریسک، چه اقداماتی بایستی انجام شود.
کاربردهای اصلی ارزش در معرض ریسک (VaR)
کاربردهای اصلی ارزش در معرض ریسک (VaR) را می‌توان در سه حوزه‌ی کلیدی زیر خلاصه کرد:
- مدیریت ریسک:
مدیران ریسک با مقایسه‌ی ارزش در معرض ریسک (VaR) محاسبه شده با حدود ریسک تعیین‌شده (Risk Limits) می‌توانند تصمیم بگیرند که آیا باید موقعیت‌های معاملاتی را کاهش دهند یا خیر. به علاوه، با ترکیب VaR و آزمون فشار (Stress Testing) می‌توان اثر سناریوهای شدید بازار را بر پرتفوی ارزیابی کرد.
- گزارش‌دهی مالی و رعایت الزامات قانونی:
بانک‌ها و مؤسسات مالی طبق مقررات بازل (Basel Accords) ملزم هستند ارزش در معرض ریسک (VaR) پورتفوی معاملاتی خود را محاسبه و گزارش کنند تا سطح سرمایه کافی برای پوشش زیان‌های احتمالی را اثبات نمایند. بدین ترتیب، VaR به عنوان یک شاخص استاندارد، به سهامداران و نهادهای قانون‌گذار کمک می‌کند تا ریسک کل سازمان را درک کنند.
- تخصیص سرمایه و بهینه سازی پورتفوی:
VaR ابزاری کارآمد برای مدیریت سرمایه است. با استفاده از ارزش در معرض ریسک (VaR) می‌توان فهمید کدام بخش از پرتفوی بیشترین ریسک را ایجاد می‌کند و کمک می‌کند سرمایه به سمت دارایی‌هایی با بازده مناسب و ریسک قابل کنترل هدایت شود. همچنین، VaR به عنوان یک شاخص کمی، امکان مقایسه بین استراتژی‌ها، بازارها یا ابزارهای مالی مختلف را فراهم می‌کند.
در حالی که VaR برای اندازه‌گیری ریسک‌های بالقوه در کوتاه مدت استفاده می‌شود، دراودان برای تحلیل ریسک‌های بلند مدت و ارزیابی افت‌های بزرگ و مدت زمان لازم برای بازگشت به اوج استفاده می‌شود.
اجزای اصلی مدل ارزش در معرض ریسک
مدل VaR براساس سه مؤلفه اصلی طراحی می‌شود:
- بازه زمانی (Time Horizon): مدت زمانی که برای اندازه‌گیری ریسک در نظر گرفته می‌شود (مثلاً یک روز، یک هفته یا یک ماه). به عنوان مثال، VaR یک روزه یعنی بیشترین زیان احتمالی در طول یک روز.
- سطح اطمینان (Confidence Level): درصد احتمال اینکه زیان از مقدار مشخصی فراتر نرود. رایج‌ترین سطوح اطمینان در ارزش در معرض ریسک (VaR) سطوح 95% و 99% هستند. به عنوان مثال، اگر VaR در سطح اطمینان 99% برابر با 5 میلیارد تومان باشد، یعنی فقط در 1% روزها انتظار می‌رود زیان بیش از 5 میلیارد تومان شود.
- مقدار زیان (Loss Amount): همان عدد VaR یا حداکثر زیانی است که با سطح اطمینان مشخص در بازه زمانی معین انتظار می‌رود. ارزش در معرض ریسک (VaR) برحسب واحد پولی (مثلاً تومان، دلار) بیان می‌شود، اما می‌توان آن را به صورت درصدی از ارزش پورتفوی هم گزارش کرد.
به عنوان مثال، VaR = 3% به این معنا است که با احتمال مشخص، بیشترین کاهش ارزش پورتفوی در بازه زمانی تعیین‌شده برابر 3% خواهد بود.
روش‌های رایج محاسبه ارزش در معرض ریسک (VaR)
روش‌های مختلفی برای محاسبه ارزش در معرض ریسک وجود دارد که رایج‌ترین آنها عبارتند از:
- روش واریانس-کوواریانس (روش پارامتریک)؛
- روش شبیه‌سازی تاریخی (Historical Simulation)؛
- روش مونت‌کارلو (Monte Carlo Simulation).
روش واریانس-کوواریانس (روش پارامتریک)
در این روش، با تمرکز بر آینده ابتدا میانگین یا ارزش مورد انتظار دارایی‌ها و سپس، زیان‌های بالقوه به عنوان انحراف معیار بازده‌ها محاسبه می‌شود. از آنجا که فرض بر این است که بازده‌های دارایی‌ها از توزیع نرمال پیروی می‌کنند می‌توان حداکثر زیان را در سطح اطمینان مشخص شده محاسبه کرد.
توزیع نرمال یک توزیع آماری با منحنی زنگوله شکل متقارن است که می‌گوید، بیشتر داده‌ها در حول و حوش نقطه میانگین قرار دارند. در شکل زیر، منحنی‌های توزیع نرمال را مشاهده می‌نمایید.
فرمول محاسبه VaR در روش واریانس-کوواریانس (روش پارامتریک):
VaR = (Z × σ) × V
که در آن:
- Z: ضریب متناظر با سطح اطمینان است و از منحنی توزیع نرمال گرفته می‌شود (برای 95٪ حدود 1.65 و برای 99% حدود 2.33)؛
- σ : انحراف معیار (نوسان‌پذیری) پورتفوی یا دارایی که از داده‌های تاریخی بازده‌ها محاسبه می‌شود؛
- V : ارزش فعلی دارایی یا پرتفوی (به واحد پولی).
مثال کاربردی:
فرض کنید پورتفوی شما شامل یک دارایی است که یک میلیارد تومان ارزش دارد، انحراف معیار بازده روزانه 2٪ و سطح اطمینان 95٪ (یعنی Z=1.65) باشد:
VaR=1.65× 0.02× 1000000000=33,000,000
یعنی با احتمال 95٪، زیان روزانه بیش از 33 میلیون تومان نخواهد شد.
روش شبیه‌سازی تاریخی (Historical Simulation)
در این روش، داده‌های تاریخی قیمت‌ها و بازده‌ها جمع‌آوری می‌شود و با مرتب‌سازی آنها از بزرگترین ضررها تا بیشترین سودها، مقدار ارزش در معرض ریسک (VaR) مستقیماً از توزیع واقعی داده‌ها استخراج می‌شود. این روش نیازی به فرض نرمال بودن داده‌ها ندارد، اما دقت آن وابسته به کیفیت و طول داده‌های تاریخی است.
فرض اصلی در شبیه سازی تاریخی این است که تجربه بازده‌های تاریخی، می‌تواند نتایج آینده را تضمین کند.
روش مونت‌کارلو (Monte Carlo Simulation)
این روش با شبیه‌سازی تعداد زیادی سناریوی تصادفی برای حرکت قیمت‌ها و محاسبه بازده‌ها، توزیع زیان‌ها را تخمین می‌زند. روش مونت‌کارلو انعطاف‌پذیری بالایی دارد و می‌تواند سناریوهای پیچیده بازار را مدل‌سازی کند، اما محاسبات آن زمان‌بر و نیازمند قدرت پردازشی بالاست.
کاربرد ارزش در معرض ریسک (VaR) در بازارهای مالی و سرمایه‌گذاری
کاربرد ارزش در معرض ریسک (VaR) در بازارهای مالی و سرمایه‌گذاری را می‌توان در چند حوزه مهم دسته‌بندی کرد که هرکدام به مدیریت بهتر سرمایه و کنترل ریسک کمک می‌کنند:
استفاده از ارزش در معرض ریسک (VaR) در مدیریت پورتفوی
سرمایه‌گذاران و مدیران صندوق‌ها از VaR استفاده می‌کنند تا بفهمند در بدترین حالت با چه میزان زیان احتمالی روبه‌رو خواهند شد. به علاوه، با محاسبه VaR برای پورتفوی‌های مختلف می‌توان بهترین ترکیب بازده–ریسک را انتخاب کرد.
همچنین، VaR ابزاری برای رصد تغییرات در ریسک پورتفو به واسطه تغییرات روزانه بازار است.
نقش ارزش در معرض ریسک (VaR) در بانکداری و نهادهای مالی
بانک‌ها و مؤسسات مالی ملزم هستند براساس مقررات بازل (Basel Accords) میزان VaR را گزارش دهند تا سرمایه کافی برای پوشش ریسک نگهداری کنند.
کمیته بازل اغلب یک ارزش در معرض ریسک (VaR) ده روزه با سطح اطمینان 99 % را به عنوان استاندارد الزامی می‌داند.
کاربرد ارزش در معرض ریسک (VaR) در بازارهای مشتقه و معاملات الگوریتمی
در قراردادهای اختیار معامله (معاملات آپشن)، فیوچرز و معاملات الگوریتمی ، VaR کمک می‌کند تا استراتژی‌های معاملاتی با کنترل دقیق ریسک اجرا شوند. ارزش در معرض ریسک (VaR) کمک می‌کند اثر اهرم مالی (Leverage) و نوسانات شدید قیمت بر ارزش کل پوزیشن‌ها درک شود.
مزایا و معایب ارزش در معرض ریسک (VaR)
مانند تمامی ابزارهای مالی، ارزش در معرض ریسک (VaR) نیز نقاط قوت و محدودیت‌های خاص خود را دارد که در ادامه، به آنها اشاره می‌کنیم.
مزایای ارزش در معرض ریسک (VaR) عبارتند از:
- ساده و قابل فهم است. VaR یک عدد واحد ارائه می‌دهد که حداکثر زیان احتمالی را در یک بازه زمانی و سطح اطمینان مشخص نشان می‌دهد؛
- امکان مقایسه ریسک بین دارایی‌ها، پورتفوی‌ها و شرکت‌های مختلف را ایجاد می‌کند؛
- قابلیت استفاده برای انواع دارایی‌ها (سهام، اوراق، مشتقات، کالا، ارز) را دارد؛
- کاربرد گسترده‌ای در مدیریت سرمایه و رعایت الزامات قانونی دارد؛
- در انتخاب روش محاسبه آن انعطاف‌پذیری وجود دارد (پارامتریک، شبیه‌سازی تاریخی، مونت‌کارلو).
معایب ارزش در معرض ریسک (VaR) عبارتند از:
- وابسته به فرضیات محدودکننده است و اغلب بر اساس نرمال بودن توزیع بازده‌ها محاسبه می‌شود که در بازار واقعی همیشه صادق نیست؛
- فقط آستانه زیان را نشان می‌دهد و میزان زیان در شرایط بدتر از آن را مشخص نمی‌کند؛
- به شدت به کیفیت و طول داده‌های تاریخی وابسته است و با داده‌های ناقص یا کوتاه، نتیجه گمراه‌کننده می‌دهد؛
- ریسک نقدشوندگی را در شرایط بحرانی نادیده می‌گیرد و فرض می‌کند دارایی‌ها حتی در بحران‌های بازار به راحتی فروخته می‌شوند؛
- در پورتفوی‌های بزرگ که دارای چندین دارایی هستند، محاسبات پیچیده و پرهزینه‌ای دارد که معمولاً تنها با ابزارهای پیشرفته بانک‌ها و مؤسسات بزرگ امکان‌پذیر است.
اگر از داده‌های یک سال آرام برای محاسبه ارزش در معرض ریسک (VaR) استفاده شود، ریسک کمتر از مقدار واقعی ارزیابی خواهد شد.
تفاوت ارزش در معرض ریسک (VaR) با سایر ابزارهای مدیریت ریسک
ارزش در معرض ریسک (VaR) یکی از پرکاربردترین شاخص‌ها در مدیریت ریسک است، اما روش کار و هدف آن با سایر ابزارهای ارزیابی ریسک تفاوت دارد. در ادامه، تفاوت VaR با چند ابزار مهم دیگر را بررسی می‌کنیم.
تفاوت ارزش در معرض ریسک (VaR) با انحراف معیار (Standard Deviation)
ارزش در معرض ریسک (VaR) حداکثر زیان احتمالی را در یک بازه زمانی و با یک سطح اطمینان مشخص را برآورد می‌کند، در حالی که انحراف معیار تنها میزان پراکندگی بازده‌ها حول میانگین را اندازه‌گیری می‌کند و به جهت حرکت (سود یا زیان) حساس نیست.
به بیان ساده، VaR به این سوال پاسخ می‌دهد که «در بدترین حالت، چقدر ممکن است ضرر کنیم؟»، اما انحراف معیار فقط می‌گوید «بازده‌ها چقدر نوسان دارند؟»
تفاوت ارزش در معرض ریسک (VaR) با بتا (Beta)
ارزش در معرض ریسک (VaR)، ریسک مطلق را به صورت عددی (پولی یا درصدی) بیان می‌کند، در حالی که بتا ریسک نسبی یک دارایی را نسبت به کل بازار می‌سنجد.
تمرکز VaR بر اندازه‌گیری حداکثر زیان است، اما بتا بیشتر بر همبستگی حرکات دارایی با شاخص بازار تمرکز دارد و نشان می‌دهد یک دارایی نسبت به بازار چقدر پرنوسان‌تر یا کم‌نوسان‌تر است.
تفاوت ارزش در معرض ریسک (VaR) با آزمون فشار (Stress Testing)
ارزش در معرض ریسک (VaR) معمولاً بر اساس داده‌های تاریخی یا مدل‌سازی آماری محاسبه می‌شود و شرایط عادی بازار را در نظر می‌گیرد. در مقابل، آزمون فشار سناریوهای شدید و غیرعادی مانند سقوط بازار یا بحران نقدینگی را شبیه‌سازی می‌کند.
به عبارت دیگر، VaR محدوده زیان در وضعیت‌های معمول را نشان می‌دهد، ولی آزمون فشار تأثیر شرایط بحرانی را آشکار می‌کند.
تفاوت ارزش در معرض ریسک (VaR) با CVaR (زیان فراتر از سطح اطمینان VaR)
ارزش در معرض ریسک (VaR)، تنها میزان زیان را تا یک آستانه مشخص (در سطح اطمینان تعیین‌شده) گزارش می‌کند، اما CVaR فراتر می‌رود و میانگین زیان‌هایی را محاسبه می‌کند که در سناریوهای بدتر از آن آستانه رخ می‌دهند.
در واقع، اگر VaR بگوید «در ۹۵٪ مواقع بیش از X دلار ضرر نمی‌کنید»، CVaR مشخص می‌کند که «در آن ۵٪ مواقع بدتر، میانگین ضرر چقدر خواهد بود».
سرمایه‌گذاری‌های امن مانند سهام آمریکا، به ندرت از VaR فراتر می‌روند، اما در دارایی‌های بی‌ثبات (مانند بازارهای نوظهور، ارزهای دیجیتال یا سهام با مارکت کپ کوچک)، CVaRهای بیشتری دیده می‌شوند.
در نمودار بالا:
- VaR به عنوان نقطه برش در سطح اطمینان 95% مشخص شده و زیان‌هایی که بیشتر از این مقدار هستند، در ناحیه قرمز نمایش داده شده‌اند.
- CVaR (میانگین زیان در بدترین سناریوها) نشان‌دهنده میانگین زیان‌هایی است که از مقدار VaR بیشتر هستند و در ناحیه سبز نشان داده شده است.
این نمودار به وضوح نشان می‌دهد که CVaR چگونه میانگین زیان‌های شدیدتر از VaR را محاسبه می‌کند.
| ویژگی | ارزش در معرض ریسک (VaR ) | انحراف معیار (Standard Deviation) | بتا (Beta) | آزمون فشار (Stress Testing) |
|---|---|---|---|---|
| تعریف | حداکثر زیان احتمالی در یک سطح اطمینان و بازه زمانی مشخص | پراکندگی بازده‌ها حول میانگین | ریسک نسبی دارایی نسبت به بازار | شبیه‌سازی سناریوهای شدید و غیرعادی بازار |
| واحد اندازه‌گیری | پول (تومان، دلار) یا درصد | درصد | عددی | کیفی (سناریوهای محتمل) |
| نوع ریسک | مطلق | مطلق (نوسان) | نسبی | مطلق (بحرانی) |
| شرایط بازار | عادی | عادی | عادی | بحرانی و غیرعادی |
اگرچه CVaR کوچک یک شاخص ایده آل برای سرمایه گذاری است، اما اغلب سرمایه‌گذاری‌های با احتمال صعود بالا، CVaRهای بزرگی دارند.
نتیجه‌گیری
ارزش در معرض ریسک (VaR) ابزاری قدرتمند برای کمی‌سازی و کنترل ریسک در بازارهای مالی است که با وجود محدودیت‌های خاص خود، همچنان به عنوان یک شاخص مرجع در مدیریت سرمایه، رعایت الزامات قانونی و طراحی استراتژی‌های معاملاتی استفاده می‌شود.
