شاخص توسعه انسانی یکی از پرکاربردترین معیارها برای مقایسه سطح توسعه کشورها است، چون تلاش میکند کیفیت زندگی را در قالب یک عدد قابل مقایسه خلاصه کند. با این حال، ارزش واقعی این شاخص زمانی مشخص میشود که بدانیم این عدد چگونه ساخته میشود، هر مولفه چه چیزی را نمایندگی میکند و چرا ممکن است با معیارهایی مانند درآمد سرانه نتایج متفاوتی بدهد.
- HDI برای مقایسه سطح توسعه کشورها کاربردی است، اما به تنهایی کیفیت سیاستگذاری و کارآمدی نهادها را نشان نمیدهد.
- اختلافهای کوچک مانند ۰٫۰۲ در HDI میتواند چند پله رتبه را جابهجا کند، چون امتیاز بسیاری از کشورها به هم نزدیک است.
- ممکن است کشوری درآمد بالایی داشته باشد، اما در آموزش یا امید به زندگی ضعیفتر عمل کند و همین موضوع امتیاز HDI را پایین نگه دارد.
- در تصمیمهایی مانند مهاجرت، HDI اطلاعات مفیدی میدهد، اما بدون بررسی هزینه زندگی، بازار کار و خدمات عمومی تصویر کامل نمیشود.
شاخص توسعه انسانی (HDI) چیست؟
HDI مخفف چیست؟ HDI کوتاه شده Human Development Index یا شاخص توسعه انسانی است. این شاخص، یک معیار ترکیبی است که کشورها را بر اساس عملکرد در سه حوزه اصلی رتبهبندی میکند: سلامت، آموزش و سطح درآمد.
منطق HDI این است که توسعه فقط با افزایش درآمد تعریف نمیشود. رشد اقتصادی زمانی معنا و ارزش توسعهای پیدا میکند که در زندگی واقعی مردم اثر بگذارد؛ یعنی به طول عمر بیشتر، دسترسی بهتر به آموزش و استاندارد زندگی بالاتر تبدیل شود. به همین دلیل، HDI به جای تمرکز صرف بر درآمد سرانه، تصویر جامعتری از وضعیت توسعه یک کشور ارائه میدهد.
آیا میدانستید؟
در روش محاسبه UNDP، برای اینکه شاخصهای مختلف قابل مقایسه شوند، از مرزهای حداقل و حداکثر استاندارد (Goalposts) استفاده میشود تا هر مولفه به عددی بین ۰ تا ۱ تبدیل شود. این مرزهای عددی واقعیت کشورها نیستند؛ بلکه استاندارد فنی مقایسه کردن و نرمالسازی دادهها هستند.
اجزای اصلی شاخص توسعه انسانی
برساس wikipedia، شاخص توسعه انسانی (HDI) از سه مولفه اصلی تشکیل میشود. هر مولفه نیز با یک یا دو شاخص مشخص و قابلاندازهگیری نمایش داده میشود تا امکان مقایسه منظم کشورها فراهم باشد.
شاخص سلامت و امید به زندگی
در بعد سلامت، معیار اصلی امید به زندگی پس از تولد است. این شاخص نشان میدهد افراد یک کشور به طور متوسط چه مدت زندگی میکنند. معمولا امید به زندگی بالاتر، با مجموعهای از عوامل مرتبط است؛ مانند دسترسی بهتر به خدمات درمانی، تغذیه مناسبتر، بهداشت عمومی قویتر، امنیت بیشتر و کیفیت زندگی بالاتر.
طبق گزارش توسعه انسانی UNDP (بر پایه دادههای ۲۰۲۳)، امید به زندگی در ایران ۷۷٫۷ سال گزارش شده است.
شاخص آموزش (میانگین و سالهای مورد انتظار تحصیل)
بعد آموزش در HDI از دو جزء تشکیل میشود تا هم وضعیت آموزشی فعلی و هم چشمانداز نسل آینده را پوشش دهد:
- سالهای مورد انتظار تحصیل: بیان میکند یک کودک امروز، اگر شرایط فعلی آموزش ادامه پیدا کند، بهطور متوسط چند سال آموزش رسمی را تجربه خواهد کرد.
- میانگین سالهای تحصیل: نشان میدهد بزرگسالان (معمولا افراد ۲۵ سال به بالا) تا امروز به طور متوسط چند سال آموزش رسمی را پشت سر گذاشتهاند.
بر اساس جدول رسمی UNDP برای سال ۲۰۲۳:
- سالهای مورد انتظار تحصیل در ایران: ۱۴٫۰؛
- میانگین سالهای تحصیل در ایران: ۱۰٫۸.
شاخص استاندارد زندگی بر اساس درآمد سرانه واقعی
در HDI، بعد استاندارد زندگی با درآمد ملی سرانه (GNI per capita) سنجیده میشود. این عدد به شکل واقعیتری محاسبه میشود؛ یعنی بر پایه برابری قدرت خرید (PPP) و با قیمتهای ثابت تا امکان مقایسه بین کشورها دقیقتر شود.
نکته کلیدی این است که UNDP در HDI از تولید ناخالص ملی (GNI) استفاده میکند، نه الزاما از شاخص تولید ناخالص داخلی (GDP).
نکته مهم:
در محاسبه HDI، درآمد به صورت لگاریتمی وارد فرمول میشود. یعنی افزایش درآمد در سطوح بالاتر، اثر کمتری بر امتیاز دارد تا شاخص به طور افراطی به نفع اقتصادهای بسیار ثروتمند منحرف نشود.
چرا این سه شاخص بهعنوان معیار توسعه انتخاب شدهاند؟
UNDP این سه مولفه را انتخاب کرده چون هم قابل سنجش و قابل مقایسه هستند، هم تصویری پایه اما معنیدار از توسعه انسانی ارائه میدهند. معیارهای انتخاب به طور خلاصه شامل این موارد است:
- امکان اندازهگیری و مقایسه بین کشورها با دادههای استاندارد؛
- نمایندگی سه ستون اصلی «قابلیتهای انسانی»؛
- قابلیت بهروزرسانی منظم با دادههای جهانی.
در این چارچوب، سلامت نشاندهنده فرصت زندگی است، آموزش ظرفیت یادگیری و انتخاب را تقویت میکند، و درآمد امکان دسترسی به کالاها و خدمات را فراهم میسازد. HDI تلاش میکند با همین سه ستون، یک تصویر کمینه اما کاربردی از وضعیت توسعه کشورها ارائه دهد.
نحوه محاسبه شاخص توسعه انسانی
UNDP محاسبه شاخص توسعه انسانی (HDI) را در دو مرحله توضیح میدهد:
۱) ابتدا برای هر بعد، یک شاخص استاندارد بین ۰ تا ۱ ساخته میشود.
۲) سپس این سه شاخص با میانگین هندسی ترکیب میشوند تا امتیاز نهایی HDI به دست آید.
زیرشاخصهای HDI و نحوه نرمالسازی
از آنجا که واحد امید به زندگی «سال» است و واحد درآمد «دلار» و واحد آموزش «سال تحصیل»، قبل از ترکیب باید همه آنها هممقیاس شوند. UNDP برای هر مولفه، یک حداقل و حداکثر ثابت تعیین میکند که به آنها Goalposts گفته میشود؛ سپس مقدار هر کشور را بین ۰ تا ۱ تبدیل میکند.
Goalposts در گزارش UNDP ۲۰۲۵:
- امید به زندگی: ۲۰ تا ۸۵؛
- سالهای مورد انتظار تحصیل: ۰ تا ۱۸؛
- میانگین سالهای تحصیل: ۰ تا ۱۵؛
- GNI سرانه (PPP 2021): ۱۰۰ تا ۷۵,۰۰۰.
فرمول کلی نرمالسازی:
شاخص نرمال شده = (مقدار واقعی − حداقل) ÷ (حداکثر − حداقل)
منبع: hdr.undp.org
آیا میدانستید؟
سقف ۷۵,۰۰۰ دلار (PPP) در HDI یعنی درآمد بالا که به صورت مستقیم امتیاز بیشتری ایجاد نمیکند؛ هدف این است که وزن آموزش و سلامت در شاخص، زیر سایه درآمدهای بسیار بالا کمرنگ نشود.
نحوه محاسبه شاخص آموزش
در بعد آموزش، دو مولفه به طور جداگانه نرمالسازی میشوند و سپس میانگین حسابی آنها به عنوان شاخص آموزش در نظر گرفته میشود. این روش باعث میشود هم وضعیت آموزشی فعلی جامعه و هم چشمانداز آموزشی نسل جدید در نتیجه نهایی اثر داشته باشد.
مثال با داده ایران (۲۰۲۳):
- سالهای مورد انتظار تحصیل در ایران: ۱۴
شاخص سالهای مورد انتظار تحصیل برابر است با:
۱۴ ÷ ۱۸ = ۰٫۷۷۸
- میانگین سالهای تحصیل ایران: ۱۰٫۸
شاخص میانگین سالهای تحصیل ایران برابر است با:
۱۰٫۸ ÷ ۱۵ = ۰٫۷۲۰
- شاخص آموزش = (۰٫۷۷۸ + ۰٫۷۲۰) ÷ ۲ = ۰٫۷۴۹
*(تقریبی به دلیل گرد کردن)
نحوه محاسبه شاخص سلامت
برای سلامت، فقط امید به زندگی هنگام تولد (LE) نرمالسازی میشود:
شاخص سلامت=
(LE − ۲۰) ÷ (۸۵ − ۲۰)
برای ایران با امید به زندگی ۷۷٫۷ سال:
(۷۷٫۷ − ۲۰) ÷ ۶۵ = ۰٫۸۸۸ (تقریبی)
نحوه محاسبه شاخص درآمد سرانه
در HDI، درآمد به شکل خطی وارد فرمول نمیشود. UNDP از لگاریتم طبیعی استفاده میکند تا اثر افزایش درآمد در سطوح بالا کمتر شود؛ یعنی هر چه درآمد بالاتر میرود، اثر توسعهای هر واحد افزایش کوچکتر در نظر گرفته میشود.
فرمول کلی شاخص درآمد:
شاخص درآمد= (ln(GNIpc) − ln(۱۰۰)) ÷ (ln(۷۵,۰۰۰) − ln(۱۰۰))
طبق جدول رسمی، GNI سرانه ایران در سال ۲۰۲۳ برابر ۱۶,۰۹۶ دلار (PPP 2021$) گزارش شده است.
نکته مهم:
اگر در تحلیلهای اقتصادی برای واقعی کردن اعداد با شاخص قیمت مصرف کننده (CPI) سروکار دارید، اینجا هم هدف مشابه است؛ با این تفاوت که UNDP به جای تورم داخلی، از PPP و استانداردهای بینالمللی برای قابل مقایسه کردن کشورها استفاده میکند.
فرمول نهایی HDI و تفسیر اعداد خروجی
پس از محاسبه سه شاخص بُعدی، امتیاز نهایی HDI با میانگین هندسی آنها محاسبه میشود:
HDI = (IHealth × IEdu × IIncome)^(1/3)
UNDP همچنین کشورها را بر اساس امتیاز HDI در چهار سطح دستهبندی میکند:
- خیلی بالا: ۰٫۸۰۰ و بالاتر؛
- بالا: ۰٫۷۰۰ تا ۰٫۷۹۹؛
- متوسط: ۰٫۵۵۰ تا ۰٫۶۹۹؛
- پایین: کمتر از ۰٫۵۵۰.
تحلیل رتبه ایران در شاخص توسعه انسانی
در این بخش، جایگاه ایران در آخرین گزارش UNDP را بررسی میکنیم و نشان میدهیم امتیاز HDI ایران از چه اجزایی تشکیل شده و در مقایسه منطقهای و روند تاریخی چه تصویری ارائه میدهد.
جایگاه ایران در آخرین گزارش UNDP
بر اساس گزارش توسعه انسانی ۲۰۲۵ UNDP (بر پایه دادههای سال ۲۰۲۳)، وضعیت ایران به شکل زیر گزارش شده است:
- HDI = ۰.۷۹۹؛
- رتبه = ۷۵؛
- قرارگیری در دسته توسعه انسانی بالا.
آیا میدانستید؟
امتیاز ۰.۷۹۹ تنها ۰٫۰۰۱ کمتر از مرز ورود به گروه «توسعه انسانی خیلی بالا» است؛ چون آستانه این دسته ۰.۸۰۰ تعریف میشود.
عملکرد ایران در سه مؤلفه اصلی HDI
برای درک بهتر امتیاز ایران، باید به مولفههای تشکیلدهنده آن نگاه کرد. در همان جدول رسمی UNDP، اجزای ایران در سال ۲۰۲۳ چنین آمده است:
- امید به زندگی: ۷۷٫۷؛
- سالهای مورد انتظار تحصیل: ۱۴٫۰؛
- میانگین سالهای تحصیل: ۱۰٫۸؛
- GNI سرانه (PPP 2021$): ۱۶,۰۹۶.
این اعداد به تنهایی معیار قضاوت قطعی نیستند؛ ارزش اصلی آنها زمانی روشن میشود که با روند سالهای گذشته و همچنین با کشورهای همسطح یا مشابه از نظر ساختار اقتصادی و اجتماعی مقایسه شوند.
مقایسه ایران با کشورهای منطقه و میانگین جهانی
برای مقایسه، چند نمونه از ارقام گزارش UNDP (دادههای ۲۰۲۳) را کنار هم میآوریم:
- ایران: HDI ۰.۷۹۹ | GNIpc ۱۶,۰۹۶؛
- ترکیه: HDI ۰.۸۵۳ | GNIpc ۳۴,۵۰۷؛
- عربستان سعودی: HDI ۰.۹۰۰ | GNIpc ۵۰,۲۹۹؛
- قطر: HDI ۰.۸۸۶ | GNIpc ۱۰۵,۳۵۳؛
- عراق: HDI ۰.۷۲۵ | GNIpc ۱۳,۰۵۴؛
- پاکستان: HDI ۰.۵۴۰ | GNIpc ۵,۵۰۱.
از طرف دیگر، UNDP در جدول روندها میانگینها را هم گزارش میکند:
- میانگین جهان در ۲۰۲۳: ۰.۷۵۶
- میانگین گروه توسعه انسانی بالا: ۰.۷۵۸
بنابراین ایران از میانگین جهانی بالاتر است، اما در مقایسه با برخی کشورهای منطقه که در گروه خیلی بالا قرار دارند، همچنان فاصله قابل توجهی دیده میشود.
نکته مهم:
برای نتیجهگیری دقیقتر، بهتر است ایران با کشورهایی مقایسه شود که از نظر منطقهای و ساختاری همگروهتر هستند؛ UNDP حتی «South Asia» را به عنوان یک گروه جداگانه تعریف میکند که ایران نیز در آن فهرست قرار گرفته است.
روند تاریخی شاخص توسعه انسانی ایران طی ۳۰ سال گذشته
یکی از مهمترین مزیتهای HDI این است که فقط رتبه امروز را نشان نمیدهد، بلکه امکان مشاهده مسیر تغییرات در بلندمدت را هم فراهم میکند. بر اساس جدول روندهای UNDP:
ایران از ۰.۶۲۶ در سال ۱۹۹۰ به ۰.۷۹۹ در سال ۲۰۲۳ رسیده است.
چند نقطه شاخص در این مسیر عبارتاند از:
- ۱۹۹۰: ۰.۶۲۶؛
- ۲۰۰۰: ۰.۶۸۴؛
- ۲۰۱۰: ۰.۷۴۸؛
- ۲۰۱۵: ۰.۷۹۰؛
- ۲۰۲۰: ۰.۷۹۷؛
- ۲۰۲۳: ۰.۷۹۹.
این روند نشان میدهد برای تحلیل واقعبینانه، تمرکز بر مسیر چند دههای معمولا تصویر دقیقتری از وضعیت توسعه ارائه میدهد؛ چون رتبهها ممکن است با تغییرات کوچک در امتیاز یا عملکرد سایر کشورها جابهجا شوند.
تفاوت شاخص توسعه انسانی و درآمد سرانه
وقتی درباره تفاوت HDI و درآمد سرانه صحبت میکنیم، موضوع اصلی این است که چرا درآمد بالاتر همیشه به معنی توسعه انسانی بالاتر نیست. درآمد سرانه فقط یک بعد از وضعیت یک کشور را نشان میدهد، اما HDI تلاش میکند تصویر کاملتری از زندگی مردم ارائه دهد.
دو نکته باعث میشود HDI با درآمد سرانه یکسان نباشد:
- HDI فقط بر درآمد تکیه ندارد. در این شاخص، سلامت و آموزش هموزن درآمد در نتیجه نهایی اثر میگذارند.
- درآمد در HDI به صورت لگاریتمی وارد محاسبه میشود. یعنی در سطوح درآمدی بالا، هر افزایش جدید درآمد اثر کمتری بر امتیاز دارد و اختلافهای بزرگ درآمدی تا حدی فشرده میشوند.
مثال (دادههای UNDP برای سال ۲۰۲۳):
- قطر با وجود GNI سرانه بسیار بالا (۱۰۵,۳۵۳)، امتیاز HDI = ۰.۸۸۶ دارد.
- در مقابل، ترکیه با GNI سرانه کمتر (۳۴,۵۰۷)، امتیاز HDI = ۰.۸۵۳ ثبت کرده است.
اختلاف درآمدی بسیار بزرگ است، اما اختلاف HDI به همان اندازه افزایش پیدا نمیکند؛ چون در HDI علاوه بر درآمد، سطح آموزش و سلامت نیز تعیین کنندهاند و از طرفی اثر درآمد در سطوح بالا به صورت خطی افزایش نمییابد.
در نتیجه، این بخش دقیقا نشان میدهد چرا درآمد سرانه به تنهایی برای قضاوت درباره توسعه کافی نیست و HDI میتواند تصویر متعادلتری ارائه دهد.
محدودیتها و انتقادات وارد به شاخص توسعه انسانی
با اینکه HDI یک ابزار شناخته شده برای مقایسه کشورها است، محدودیتهایی دارد که اگر نادیده گرفته شوند، ممکن است تحلیل را به سمت نتیجهگیریهای عجولانه ببرد.
- میانگینمحور است. HDI بر اساس میانگینهای ملی محاسبه میشود و به صورت مستقیم نشان نمیدهد توسعه بین گروههای مختلف جامعه چگونه توزیع شده است. UNDP برای پوشش این ضعف، شاخصهای مکمل معرفی کرده است.
- فقط سه بعد محدود را میسنجد. مولفههایی مانند کیفیت نهادها، امنیت، آزادیهای مدنی، محیطزیست یا حتی کیفیت واقعی آموزش و درمان، در این سه عدد به طور کامل منعکس نمیشوند.
- به کیفیت آموزش و سلامت حساسیت مستقیم ندارد. برای مثال، سالهای تحصیل را اندازه میگیرد، اما کیفیت یادگیری یا سطح مهارت حاصل از آموزش را به طور مستقیم نمیسنجد.
- به دادههای بینالمللی وابسته است. تغییر روش جمعآوری دادهها یا بازنگریهای آماری میتوانند باعث تغییر رتبهها شوند، حتی اگر وضعیت واقعی یک کشور تغییر بزرگی نکرده باشد.
نکته مهم:
HDI برای مقایسه بسیار مفید است، اما برای تصمیمگیری سیاستی به تنهایی کافی نیست و باید در کنار مجموعهای از شاخص های اقتصادی و اجتماعی تفسیر شود.
کاربردهای شاخص توسعه انسانی در سیاستگذاری
اگر HDI درست خوانده شود، میتواند در سیاستگذاری نقش عملی داشته باشد؛ چون تمرکز را از درآمد به سمت کیفیت زندگی و قابلیتهای انسانی هم میبرد.
- اولویتبندی منابع: اگر کشور در آموزش یا سلامت عقبتر باشد، HDI کمک میکند این ضعف در کنار درآمد دیده شود و در برنامهریزی پنهان نماند.
- پایش اثر سیاستها در بلندمدت: HDI معمولا از شاخصهای پولی کوتاهمدت آرامتر حرکت میکند و برای سنجش مسیر کلی توسعه در چند سال یا چند دهه مناسبتر است.
- مقایسه با کشورهای همسطح: سیاستگذار میتواند بررسی کند کشورهایی با درآمد مشابه چگونه در سلامت یا آموزش جلوتر هستند و چه تجربههایی قابل الگوگیری است.
- ارتباط شفافتر با افکار عمومی: چون HDI سه مولفه قابل فهم دارد، توضیح هدفهای توسعهای و پیشرفتها برای جامعه سادهتر میشود.
در عمل، نتیجه دقیقتر زمانی به دست میآید که HDI کنار شاخصهای دیگری مانند GDP، تورم و شاخص قیمت مصرف کننده و سایر معیارهای اقتصادی و اجتماعی قرار بگیرد.
نتیجهگیری
HDI را نباید یک عدد نهایی برای قضاوت دانست؛ این شاخص بیشتر یک نقطه شروع برای تحلیل توسعه است. برای برداشت دقیقتر، به جای رتبه بر روی خود عدد HDI تمرکز کنید، سه مولفه سلامت، آموزش و درآمد را جداگانه ببینید و نتیجه را با نگاه روندی و مقایسه با کشورهای همساختار تفسیر کنید. همچنین HDI زمانی معنیدارتر میشود که در کنار شاخصهایی مانند GDP، GNI و CPI خوانده شود.
